«دانش مسلمين» گامی که محمدرضا حکیمی در معرفی تمدن اسلامی برداشت

محمدرضا حکیمی (1314 – 1400)، از دیگر کسانی است که در موضوع تمدّن اسلامی کتابی با عنوان «دانش مسلمین» در بیش از چهارصد صفحه در اواخر سال 1356 منتشر کرد. ایشان تحصیل کرده حوزه خراسان – زیر نظر استادانی چون شیخ محمد تقی ادیب نیشابوری (م 1355ش)، میرزا احمد مدرس (م 1350)، شیخ‎هاشم قزوینی (م 1339ش)، شیخ مجتبی قزوینی (م 1346ش) محمد‎هادی میلانی (م 1395ق) و شماری دیگر [بنگرید: شرح حال خود نوشت وی، در فیلسوف عدالت «قم، 1381»، ص 44 – 48) – است. توضیحات تفصیلی‎تر در باره زندگی وی مطالبی است که در «حکیم جاودانه» آمده است (قم، حبیب الله سلمانی آرانی، 1401). مرحوم حکیمی همزمان با تحصیل دروس معمول طلبگی تا سطوح عالیه – ده سال درس خارج آقای آیت الله میلانی – و در کنار علائق ادبی و نگارشی، احساسات انقلابی – اجتماعی عدالت خواهانه را نیز در خود داشت. او در سال 1345 از مشهد به تهران آمد و در آنجا مشغول کارهای علمی و به نوشتن کتاب‎های چندی مشغول شد. ایشان تجربه انقلابی بودن را از سالهای نهضت می‎داشت، و در این زمینه متأثر از جنبش نواب صفوی بود. بعد از پانزده سال ملبس بودن به لباس روحانی، آن را درآورد تا آسان‎تر فعالیت داشته باشد (حکیم جاودانه، ص 19). حکیمی به روش دینی – شیعی مبتنی بر قرآن و حدیث و پرهیز از فلسفه باور داشت، ضمن آن که درسهای فلسفه را خوانده بود و روی تعقل کلی در چارچوب دینی و ظواهر آن، تأکید داشت. ایشان همزمان شیفته راهبران مکتب معارفی مشهد – شیخ‎هاشم قزوینی و شیخ مجتبی قزوین – و در عین حال، سخت پایبند سنت ادبی خراسان در شعر و نثر بود. از کسانی بود که بیش از دیگران، مکتب تفکیک را به صورت گسترده بسط داد و در باره آن به زبان روز نوشت. روی تشیع و موضع انقلابی و عدالت خواهانه آن تأکید داشت، در حوزه معارف عمومی، از نویسندگان پرکاری بود که در بسیاری از گفتمان جاری مشارکت کرد و کتاب و مقاله نوشت. گفتمان‎هایی که یکی از آنها بحث در باره تمدّن اسلامی بود. وی علاقه ویژه به شیخ آقابزرگ طهرانی و علامه امینی داشت، و در باره فلسفه شورشهای شیعه هم می‎نوشت.

اینها سری کتابهایی بود که مرحوم حکیمی تا سال 1357 نوشت و عناوین نمایانگر حوزه مطالعاتی و نگارشی او بود. چنان که او علائق انقلابی داشت، اما اهل مبارزه مستقیم نبود، بیشتر به فکر ساختن فرهنگ و به گفته خودش، آشنا کردن مردم با حق و باطل بود (بنگرید: سرود جهشها، ص 42 – 43). او اندیشه‎های تمدّن سازی – حتی اگر نه تحت این عنوان – داشت و می‎کوشید بر اساس آنچه خوانده بود، و فکری که داشت، و زمینه تربیتی – فرهنگی که از آثار منتشره در آن روزگار اقتباس کرده بود، جامعه آگاهی بسازد. این تأکید خود او بود و بیش از آن که او را به عنوان دانشمند بشناسیم، باید یک مصلح – کسی که فکر می‎کند تا اصلاح کند – بدانیم.

 زمانی هم که در تهران بود، با موسسات رسمی آن زمان در کار ویرایش و نگارش همکاری داشت. دوستانش در تهران از نویسندگان و ادیبان برجسته بودند و با همشهریها و همدرسی‎های قدیمیش از شاعران و ادیبان، رفاقت مداوم داشت. با این حال به «هویت زنده و پیوسته تشیع» فکر می‎کرد و آن را همان «اسلام متعهد، اسلام درگیر» یا «اسلام اصیل محمدی» می‎نامید. وی این نکات را در باره طرح جلد انتخابی او برای آثارش در سال 57 در انتهای دانش مسلمین نوشت.

حکیمی که الحیاة را به عنوان مانیفست تفصیلی اندیشه ‎های دینی – حدیثی خود تدوین کرد، و زمانی هم در حسینیه صفائیه آن را تدریس می ‎کرد و نویسنده این سطور هم چندی در آن شرکت داشت، بتدریج امید و علائق انقلابی خود را نسبت به آنچه در جامعه وقت ایران بعد از انقلاب رخ داد، از دست داد، اما همچنان و در طول این سالها به رغم دل بریدن از مسیر حرکت جاری، همچنان در تکاپوی ساختن ایدئولوژی انقلابی بر اساس درک خود از آموزه‎های حدیثی شیعی بود.

کتاب دانش مسلمین، تالیف شده در سال 1356 خورشیدی، در ادامه آثاری در حوزه تمدّن اسلامی بود که تا این زمان نوشته شده بود و آقای حکیمی با توجه به آشنایی که با آثار فارسی و عربی در طول سالیان داشت، به سبک و سیاق خود آن را نوشت. چیزی که در نخستین نگاه به فهرست مطالب به ذهن خطور می‎کند، حوزه بسیار گسترده‎ای از مباحث مربوط به این موضوع است که می‎توان فرض کرد، نویسنده زیر هر عنوان، به اجمال کوشیده است تا مهم ترین نکاتی که مد نظرش بوده را بنویسد. او در نخستین سطور می‎ گوید کتاب را در «فرصتی بس آشفته و اندک» فراهم آورده و هدفش گزارش «حماسه‎ای راستین» از تمدّن اسلامی بوده است.

نویسنده غرق در تمدّن اسلامی و شکوه آن است و می‎گوید: «آنچه ما مسلمانان، در مایه علم و دانش و اندیشه، و آزمون و فرهنگ و اخلاق، به جامعه بشر داده ایم، هسته اصلی همه چیز هایی است که امروز، بشریت واجد آنها گشته است. از علوم تجربی گرفته تا اخلاق، از فقه و حقوق گرفته تا فلسفه، از ادبیات تا مکانیک، از شناخت بیماریها و کشف داروهای تازه تا نظام‎های سیاسی، از آداب معاشرت فردی و صنفی تا سنت دانشگاهی، از تربیت و نگاهداری پرندگان و دامداری تا استخراج آبهای زیرزمینی و اصول آبیاری، از آداب کشورداری تا کشاورزی...و» (دانش مسلمین، مقدمه، صفحه یازده). در همین مقدمه، طی چهل نکته، با شماره گذاری، دیدگاه‎ها و نتایج مورد نظرش از این کتاب را هر کدام طی چند سطر آورده است. این نکات مانیفست حوزه تمدّن اسلامی و مسلمانان است.

نکته اول این که یهود و نصارا سبب هر حادثه و بدبختی برای مسلمانان هستند، و با گسترش «تباهی عنصر و فساد اخلاق» همه «کشورهای اسلامی» را «اسپانیا» کرده‎اند (صفحه دوازده). همان نکته ‎ای که در غالب نگاه ‎های آن دوره و تا به امروز بوده و هست. آنها کوشیدند «فرهنگ اسلامی را تحقیر کنند». و نکته 7 این که «با «عنوان‎های عوام فریب تجدید و تجدد» مسلمانان را از همه سنت‎ های خود «تا توانستند خلع کردند». اینها سبب شد تا «مواریث اسلام فراموش شود». و نکته 9 «با جنگ‎های صلیبی، «علم و ادب و تجربه و کشف و تنور فکری و...» را از «اسلام و مسلمانان گرفت»اند. و نکته 10 این که غرب اسلام را سد راه خود دانستند و کوشیدند «تا اسلام را سرجای خود بنشانند» و این که [نکته 11] اسلام هنوز در جان ما زنده است، هرچند [نکته 13] روشنفکران غیر عمیق «از تزویرها فریب خوردند. در نکته 14 باز از «طرّاری غرب دشمن» می‎گوید و این که روشنفکران بازگشت به سنت را «رجعت» دانستند، و این که «در این مقوله سخن هرچه بگویم کم است» [نکته 15].

حالا چه باید کرد؟ نکته 16 این است که «اسلام در همه ابعادش و با همه سرمایه‎اش به صورت راستین» باید معرفی شود. در نکته 17 می گوید که باید «جوان سرزمین‎های اسلام بویژه ایران، در دوره ‎های تحصیلی» شرکت کنند تا دوباره برای «حماسه‎ای بزرگ» آماده شودند. در نکته 18 گوید سرزمین‎های اسلام را «لقمه لقمه» کردند و قدرت امپراطوری اسلام را شکستند. آنها دنبال تجزیه فرهنگی بودند. در نکته 19 گوید تجزیه فرهنگی یعنی امتی که یک خدا دارد را پاره پاره کنند. بعد از آن راه های تحقق این تجزیه را گوید «چهره‎های خائن کاذب» را آوردند و با ایجاد موسسات «مردم گول زن» کارشان را دنبال کردند [نکته 20]. قطع رابطه فرهنگی امت‎های مسلمان با اسلام، که این هم حیله دشمنان بود. دیگر تحقیر سنت‎های فردی و اجتماعی اسلام (نکته 22)،

تضعیف زبان ‎های اسلامی، بویژه عربی [نکته 23] از دیگر حیله ‎ها بوده است. یک «مشت روشنفکر شهر نشین» باید بدانند توده ملت بر آنان حق دارند. نباید «با مقدسات و معتقدات» توده‎ ها بازی کنند. این معتقدات «مرزهای مقاومت ملت» است [نکته 24]. روشنفکران مرکز باید پاسدار عقاید مردم ملت باشند [نکته 25] و این که ما ایرانی هستیم، به فارسی می‎بالیم، مسلمانیم و «افتخار می‎کنیم که مسلمانیم و اهل قبله». و این که «ما شیعه محمد و آل محمدیم». [نکته 26]. «ملیت ما آمیخته با فرهنگ اسلامی است» و آن روشنفکران ضد عقاید ملی را «محکوم می‎کنم» [نکته 27]، «روشنفکر بیدار» هم هست که «این حقایق را درک می‎کند» [نکته 28].

روشنفکر واقعی کسی است که «همواره چشم نگران ملت باشد و دل بیدار مصالح ملت» [نکته 29]. از خیانت‎های «بیگانگان» «ترغیب بیش از حد جامعه‎های مسلمان است به توجه کردن و روی آوردن به رسوم دیرین» و اینجا یعنی به پیش از اسلام، آن طور که «هر کدام» از ملت‎ها «به سابقه پیش از اسلام خود بیندیشند» [نکته 30]. تازه آن مقدار را تقویت کردند که «با مصالح امت پیوستگی مستقیم نداشت بلکه پشتوانه‎ای بود برای ایادی خود آنان» [نکته 31]. هدف «کم کردن نفوذ تعالیم اسلامی» و دیگر «خرد شدن بنیه جامعه بود». [نکته 32]. «بیگانگان، استعمار گران، دشمن انسانیت» و حقیقت هستند و کارشان «یکی سست کردن پیوندهای اسلامی و دیگر سرگرم کردن استعدادهای جوامع شرقی و اسلامی به این چیزها» بود [نکته 33].

دنیا دنبال نوآوری و تجدد و اختراع است، اینان «ملت ‎های اسلامی» را سرگرم «گذشته‎ های دور» می‎کنند تا «به جای آفریدن آثار نو و درک مسائل نو به یاد کرد کهنه ‎های دور سرگرم» نمایند [نکته 34]. سست کردن پیوند های اسلامی اقوام مسلمان که دنبال شد، شامل ایجاد گسل درونی و بیرونی بود. در مورد دوم تلاش کردند به ملت‎ها بگویند «شما خود به اسلام خدمات مهمی کرده اید، مواریث علمی و فرهنگی اسلام همه از آن شماست، شما به دیگران کاری ندارید و امثال این تلقین‎های مسموم و اوهام فاسد». و این چنین آنها را از دیگران جدا کنند [نکته 35]، اندیشه نژاد گرایی برای همین کار است و نویسنده می‎گوید از سهم همه، از جمله عرب هم صحبت کرده‎ام. بیگانگان خواستند «دعوت جهانی اسلام» را از بین ببرند و بین اقوام اختلاف اندازند. این «جهانخواران ... جهانی می‎خواهند آکنده از گناه و سستی، غفلت و وادادگی، و انحطاط و زبونی پذیری تا بتوانند بر آن و بر مردم آن سیادت کنند.» [نکته 36]، در نکات پایانی چند تذکر نگارشی می‎دهد.

سعی کردم خلاصه این ده صفحه را بیاورم تا خطوط فکری نویسنده در تالیف این کتاب روشن باشد. چنان که آشکار است، نگرش فلسفی خاصی – چنان که در مورد دکتر نصر بود – در اینجا وجود ندارد. نوعی نگاه عمومی در ستایش تمدّن اسلامی در همه ابعاد آن است. مواردی هم که گذشت، تلاش مولف برای آن است تا نشان دهد، عمدتا بیگانگان در مقابل این تمدّن موضع داشته و دارند و در تحقیر و نابودی آن تلاش کرده‎اند.

کتاب دانش مسلمین دوازده فصل دارد و نویسنده سعی کرده همه موضوعاتی که در آثار پیشین در باره تمدّن اسلامی بوده، در اینجا پوشش دهد.

فصل اول با عنوان تفکر نو بر آن است بگوید «که ظهور اسلام، ظهور یک جهان بینی ویژه و نوین و یک تفکر نو و تازه بود». و این شامل یک هستی شناختی مبتنی بر توحید و شناخت عالم بود، چیزی که زمینه تفکر علمی را در میان مسلمانان فراهم کرد. در این شرایط، قرآن «سرچشمه علم» شد و مسلمانان را به سمت توسعه علم، حتی با ترجمه کتابهای یونانی تشویق کرد (ص 5). اینجا عبارتی از احمد آرام و جمله‎ای از زرین کوب می‎آورد تا نشان دهد روحیه تساهل به مسلمانان فرصت توسعه دانش را داد. سخن منتسب به گلادستون را هم بدون ارجاع می‎آورد که قرآن را در دست گرفت و گفت تا وقتی این دست مسلمانان است، کاری از پیش نخواهیم برد. کاری که «اذناب» آنان در کشورهای اسلامی دنبال کردند (ص 8– 9). نویسنده حدیث طلب العلم را عامل فراگیر شدن دانش در جهان اسلام می‎داند و چندین روایت در فضیلت علم در اسلام نقل می‎کند. اینجا، روی یادگیری زبان عربی، به عنوان زبان دین هم تأکید می‎کند و توصیه‎ اش به جوانان فراگیری آن است (ص 13). متاسفانه مطالب بدون ارجاع هم دارد، نقلی بلند از «یکی از متفکران بزرگ مذهبی» در باره ویژگی‎های تمدّن اسلامی و این که ویژگی‎اش «عدم تمرکز» بود نقل کرده اما منبعی نداده است (ص 17 – 19 «از شریعتی در بازاندیشی هویت ایرانی ـ اسلامی»). از دانش و تعهد یاد کرده و عموما برای مطالب، جز نثر ادبی شناخته شده از مولف، و کلمات و ترکیبات حماسی، روایاتی هم نقل می‎شود. در اسلام، جدای از اعتبار علم، روی کتاب و کتابت هم تأکید شده و از همین دریچه گزارشی از جایگاه کتاب و کتابخانه در دنیای اسلام بدست می‎دهد (ص 25). از منبع کتابت حدیث و این که در فرهنگ شیعه مورد حمایت بوده هم یاد شده و اشارتی هم به کتابخانه‎ها دارد (ص 28).

فصل دوم از ترکستان تا اسپانیا، (ص 33) با عناوینی چون فرهنگ اسلام در ایران، فرهنگ در میان توده‎ها، واقع گویی نه مبالغه، دانشمندان جهان عرب و این یاد. اشاره‎ای است عمومی به گسترده تمدّن اسلامی، با نقلهایی از زرین کوب و گوستاولوبون، و ایران در زمان ساسانیان آرتورکریستن سن (ص 37 – 38) و چندین صفحه داستان کفشگر و نوشیروان به روایت فردوسی که اجازه درس خواندن نمی‎یابد (39 – 43).انتقادهای وی از نظام سیاسی ساسانی و ارائه تصویری از «جامعه اسلامی» که چگونه همه با یکدیگر مساوی بودند، و استناد به عهد نامه مالک اشتر، همه اینها سبب شد تا زمینه مساعدی برای رشد فرهنگ اسلامی فراهم گردد. تعبیر «اسلام راستین» از کلیدهای اصلی نویسنده است (ص 45). اسلام مشوق علم بود و نویسنده برای اثبات آن باز هم به روایات استناد می‎کند. «اسلام آزادی آورد و آگاهی و سرافرازی، همه زبونیها برداشت. روی از هرچه ناستودنی است برگاشت» (ص 48). آشکار است که ادبیات به کمک محتوای کتاب آمده است. فهرست بلندی از عالمان ایرانی مسلمان را می‎دهد که از دل خانواده‎های روستایی برآمده‎اند. ضمنا اگر از آمدن اسلام ستایش می‎شود به معنای دفاع از رفتارهای نژادپرستانه خلفای اموی و عباسی نیست (ص 50). او از مبالغه گویی مثلا در باره سهم ایرانیان در توسعه علوم و فرهنگ اسلامی هم انتقاد می‎کند. سعی کنیم واقع گو باشم. باز تأکید دارد که اسلام ما را از دست «عقاید درهم و برهم» نجات داد، و البته «این خلفای اموی و عباسی» بودند که «همه قلمرو اسلام را سیاه کردند» (ص 53).اینها را نباید پای اسلام نوشت. اینجا یک معادله چند جانبه مورد توجه است. اسلام همه چیز خوب را به ما داده است، نباید زیاد در آن چه داریم مبالغه کنیم، اگر هم بد شده گردن خلفای اموی و عباسی است. پس همه چیزهای خوب را مورد گفتگو قرار دهیم، آنها را از اسلام گرفته‎ایم. او از «مبالغه‎های بیجا کردن» انتقاد می‎کند. «آنچه داریم بگوییم بس است» (ص 54). از طعنه به عرب هم نگران است و می‎کوشد نشان دهد که شهدای کربلا هم «جز اندکی، همه عرب بودند». «بدین گونه نقش خود عرب را در قبول و حفظ و حراست و پیشبرد اسلام مهم می‎یابیم» (ص 56). اینجا هم تحت تأثیر گفته‎های زرین کوب در کارنامه اسلام است. در ادامه فهرست بلندی از دانشمندان عرب بدست می‎دهد (ص 59 – 70). اشارتی هم به رشد فرهنگ عربها در دوره جدید دارد و این بحث را با آن پایان می‎دهد (70 – 71).

فصل سوم با عنوان اصالت فرهنگ، به بحث انشعاب علوم، رده بندی علوم، اصطلاح نامه‎های علوم، دایرة المعارف نویسی و فهرست نویسی پرداخته است (ص 74 – 88). گذری بر نهضت ترجمه با این تأکید که مسلمانان «با نظری مشرفانه به ترجمه علوم دست زدند»، با نقل قولی بدون ذکر منبع، در تأکید بر آن در آغاز آمده است. فهرستی از برخی از کتابهای معروف در حوزه‎های مختلف به عنوان شاهد بر عمق علمی آورده‎اند. عناوین دیگر هم خیلی خلاصه و با چند جمله یا نام کتاب دنبال شده است.

فصل چهارم با عنوان اخذ دانش مسلمین (ص90 – 101) به اشاره به اخذ دانش مسلمین توسط مسیحیان است، آن هم به این صورت که «رنگ مسیحی» به آن بزنند. مسیحیان در دستگاه خلافت نفوذ می‎کردند و زیر عنوان طبیب و منجم، تأثیر می‎گذاشتند. در کل نیز «دانش طلبان اروپا ممالک اسلامی را منبع علم و حکمت شناختند، به آنجا مسافرت کردند» و از آن بهره بردند. فهرستی از موضوعات علوم مختلف را آورده که آنها در این حوزه‎ها از مسلمانان بهره بردند. نقل قول‎هایی هم از کتاب علم در اسلام دارد، چنان که از این کتاب پیش از این هم مطالبی آورده است. از قرون وسطی یا عصر ظلمت یاد کرده (ص 97) و باز از همان کتاب علم در تاریخ، گزارش‎هایی در باره بهره گیری از علوم مسلمین آورده است (98 – 99). ارجاعاتی هم به کتاب علم و تمدّن در اسلام حسین نصر دارد. این فصل از بخش‎های بسیار سست کتاب است.

فصل پنجم با عنوان «اعترافات» به نقل قول‎های بلند و کوتاه در عظمت تمدّن اسلامی اختصاص یافته است. بخش اول نویسندگان فرنگی و بخش دوم گفته‎هایی از شماری از نویسندگان ایرانی است. در بخش اول اسامی ولتر، راسل، جورج سارتون، ویل دورانت، حنا الفاخوری، آن فرمانتل، فرانسوا ژوزف پیکاوه، هرمان راندال، و جان برنال آمده است. در بخش دوم گفتارهایی از فروغی، احمد آرام، عباس محمود العقاد، عبدالحسین زرین کوب، شفیعی کدکنی، و سامی النشار مصری آمده است (ص 105 – 145). «در دوران توحّش و نادانی، پس از سقوط امپراطوری روم، مسیحیان همه چیز را مانند هیئت، شیمی، طب، ریاضیات و غیره، از مسلمانان آموختند». این نخستین جملاتی است که نویسنده از ولتر [از کتاب اسلام از نظر ولتر «جواد حدیدی، تهران، کانون انتشارات جوان، 1351ش، 161 ص] نقل می‎کند. ولتر یکی از معروف‎ترین نویسندگان غربی از این زاویه است که سعی کرده با بدبینی‎های موجود در میان غربیان نسبت به حضرت محمد^(ص) مقابله کند و توجیهات درخوری ارائه دهد.

در ادامه گفتارهایی از دیگران که نامشان رفت، آمده و در بین آنها، گاه توضیحاتی از نویسنده درج شده است. برخی از این گفتارها، در ستایش اسلام و جنبه توحیدی آن است. وقتی راسل می‎گوید مسلمانان «در مسائل نظری و تجریدی ابتکاری نداشتند» نویسنده آن را نقد می‎کند (ص 108). حکیمی تأسف می‎خورد که این افراد با «نهج البلاغه» و «صحیفه سجادیه، و «تعالیم عمیق و انسانی امام محمد باقر و امام جعفر صادق و امام علی بن موسی الرضا و دیگر امامان» آشنا نیستند. نقلهای بلندی از جورج سارتون و ویل دورانت آورده، و از این که او مجلدی از تاریخش را به شرح عظمت اسلام و دوران اسلامی اختصاص داده است یاد می‎کند (ص 115). بخشی طولانی هم از کتاب تاریخ فلسفه در جهان اسلامی که همان وقت و به تازگی به فارسی ترجمه [و با تعلیقات خود آقای حکیمی چاپ] شده بود (1355) آورده است (ص 120). در پایان بخشی که به نقل گفتارهای فرنگی‎ها اختصاص داده چند یادآوری هم دارد. از غربی‎هایی گلایه می‎کند که در این زمینه، آنچه را باید بگویند، نمی‎گویند. برخی نیز یاد کرده اما با تحقیر از دوران اسلامی یاد می‎کنند (ص 125). و اما از نویسندگان ایرانی، در نخستین گام، گفتاری از سیر حکمت در اروپا از فروغی دارد. سپس گفتاری از مقدمه احمد آرام بر کارنامه اسلام، آنگاه از عقاد و از کتاب اثر العرب فی الحضارة الاروبیه، مطلبی از مقدمه زرین کوب بر کتاب کارنامه اسلام، گفتاری از شفیعی از مقاله‎ای با عنوان نهضت علمی اسلامی، و مطلبی هم از سامی النشار.

فصل ششم «ابتکارها» فصلی نسبتا با عناوین طولانی است (144 – 175)، اما وقتی همین عناوین را می‎نگریم، شاهد نوعی اختصار هستیم. مولف در پنجاه رشته دانش، بر آن است تا ابتکارات مسلمین را بیان کند. از رده بندی علوم، تا مساحی، هندسه فضایی و تحلیلی، مثلثات و جبر و ریاضیات، نورشناسی و تکنولوژی اسلامی، جغرافیا، هیئت، فلسفه تاریخ، اقتصاد سیاسی، نظام فلسفی وجودی، روانشناسی، تاریخ طبیعی و بسیاری دیگر تا نقاشی و علوم غریبه و اخلاق علمی و پزشکی. این که چطور طی 30 صفحه بناست ابتکارات مسلمانان در این علوم روشن ‎شود، می‎توان حدس زد که چه اندازه مختصر، با استفاده از منابع در دسترس، و انتخابات عباراتی، این فصل به انجام رسیده است. اغلب گزینش خوبی از منابع دیگر برای تأیید آنچه نویسنده در ذهن داشته صورت گرفته است. این در حالی است که برخی از عناوین تنها در چند سطر بیان شده است. در واقع، سنت «تأییدیه» گرفتن از منابع فرنگی – و جز آن – از سنت‎های نگارشی شناخته شده در طول چندین دهه توسط مسلمانان است. این که اگر یک فرنگی سخنی را که ما می‎خواهیم گفته باشد، می‎شود از آن به عنوان دلیلی بر درستی تحلیل‎ها و گفتارهای ما در میان مخاطبان ما از مسلمانان باشد که چشم به همین نقل قول‎ها دارند. منابع عمدتا فارسی و احیانا عربی است. این بخش، بیشتر فیش‎هایی است که ضمن آن نقل قولی در باره به گفته ایشان ابتکار مسلمانان در یک دانش فراهم شده و اینجا کنار هم آورده شده است.

فصل هفتم با عنوان «ادبیات در اسلام» (178 – 236) از بخش‎هایی است که با تخصص نویسنده نزدیک است. به همین دلیل، جزئی‎تر به آن پرداخته شده است. عناوینی چون ادبیات اسلام، رشته‎های ادبی شامل ادبیات قرآنی، حدیثی، نهج البلاغه، علوم، منظومه‎های علمی و ادبیات تألیف و نیز قرآن و ادبیات ایران، اخلاق در شاهنامه، ترجمه آثار ادبی اسلامی، کمدی الهی و منشأ اسلامی آن، قصه نویسی اسلامی در این قسمت آمده است. ذیل قصه نویسی اسلامی، بخش مفصلی به داستان حی بن یقظان اختصاص داده شده است (ص 219 – 236). روی شاهنامه و اهمیت اخلاقی آن تأکید دارد و مطلبی از دوستش نعمت آزرم که از تخصص او در شاهنامه ستایش کرده آورده است (ص 196). تفسیر وی از داستان حی بن یقظان با ارائه ترجمه آن از فروزانفر (229 – 234)، بخش قابل توجهی از این بخش را به خود اختصاص داده است. این که تئوریسین مکتب تفکیک و یکی از شاخص‎های مکتب معارفی، بخواهد نظام فکری و فلسفی را از این حکایت درآورد، کمی شگفت است، اما حکیمی بیش از همه چیز به جنبه ادبی آن توجه دارد. منبع مطالب هم مشخص و یکی دو نوشته عربی در تفسیر داستان حی بن یقظان است. این تفسیر، در ایجاد یک فکر فلسفی جامع برای وی در باره تمدّن – آن طور که مثلا در نگاه سید حسین نصر هست – نقشی ندارد. اصولا حکیمی موجودی چند گانه با خاستگاهی دینی – حدیثی است.

فصل هشتم با عنوان «شعر و هنر اسلامی» (240 – 253) گذری بسیار کوتاه بر شعر و هنر اسلامی، شعر در اسلام، غنای شعر اسلامی، ترجمه شعر اسلامی به زبانهای غربی، نفوذ شعر اسلامی، هنر اسلامی، نقاشی و موسیقی علمی است. روشن است که در این صفحات کم، پرداختن به این موضوعات تنها می‎تواند شامل نکاتی باشد که برای نویسنده مهم بوده و مطلبی در این باره در منابع معمول فارسی و عربی در باره تمدّن اسلامی دیده است. در ذیل برخی عناوین مثل هنر اسلامی، تنها نام چند کتاب برای معرفی به خواننده آمده است (ص 249). این بخش نیز الهام گرفته از کارنامه اسلام زرین کوب بوده و مرتب به آن ارجاع داده است.

فصل نهم با عنوان «معارف عقلی» (256 – 283) مروری بر میراث عقلی اسلام در حوزه‎های فلسفه و عرفان و سیاست است. شرحی است از تاریخ فلسفه در جهان اسلام، و شعب آن، مانند کلام و عرفان و فلسفه سیاسی. در قسمت اخیر از فلسفه سیاسی تشیع و مسأله عصمت هم سخن به میان آمده است. کتاب چالش فلسفه و دین دارد، همان طور که گرفتار چالش تشیع و تسنن است، و همزمان چالش بین خلافت و آنچه باید باشد. به هر روی، آخرین عناوین سخن از تأثیر معارف عقلی اسلام در دیگر ادیان و نحله‎ها و نیز بحثی در باره ترجمه متون فقهی به زبان‎های غربی و تأثیر فقه اسلامی است. آقای حکیمی که اصولا معارفی تلقی می‎شود، نخستین بحثش، «الهیات قرآنی» است که مطالب آن را بر اساس «بیان الفرقان» مرحوم شیخ مجتبی قزوینی از بانیان مکتب معارفی مشهد بیان می‎کند (ص 258) (او تقریرات درس وی را هم در سری نوشته‎های خود می‎داند که تا زمانی که شرح حال خودنوشت را نوشته، هنوز منتشر نشده بوده است). بعد از این متن یک صفحه ای، سراغ فلسفه اسلامی می‎رود، و همانجا از دیدگاه «مکتب تفکیک» یاد می‎کند که این جماعت، «منکر فلسفه و عرفان اسلامی نیستند، بلکه منکر انطباق کامل این جریانهای فکری هستند با معارف صرف قرآنی» (ص 259). سپس از نظام‎های فلسفی، مانند مشائی و اشراقی و حکمت متعالیه یاد می‎کند. آنگاه از کلام و عرفان اسلامی سخن می‎گوید و ذیل هر کدام به رؤوس عناوین آنها اشاره دارد. اغلب مطالب، عمومی و گذار و در حد معرفی است. نامی هم از شماری از فلاسفه مانند کندی و فارابی و ابن رشد و ابن سینا و دیگران دارد و شرح حال مختصری از آنان بدست می‎دهد (ص 276). در اینجا حتی سال تولد اینها را نیاورده و شگفت که ابن رشد (م 595) را مقدم بر ابن سینا (م 428) می‎آورد. در این بخش از تاریخ فلسفه درجهان اسلامی فاخوری و برخی آثار دیگر استفاده شده است.

فصل دهم با عنوان «فقه، حقوق، قانون» (286 – 315) گزارشی از علم فقه، اصول فقه، مذاهب فقهی و ابواب فقه بدست داده و شرحی از کتاب خلاف طوسی و آرای علامه حلی در فقه تطبیقی دارد. در واقع، ایشان این بحث را در کتابی که برای دانش مسلمین نوشته، به مثابه یک علم مطرح کرده و یک گزارش مختصری داده است. اغلب بین آنچه باید باشد با آنچه بوده نیز خلط می‎شود. این نیز یکی از چالشهای رایج در بحث‎های تمدّن نگاری اسلامی است. جنبه شیعی هم در آن آشکار و ذیل عنوان نفی قیاس در فقه شیعه، توضیحاتی در باره تدوین فقه و نظرات شیعه آورده است (ص 298 – 301). با این حال، در مقدمه به جامعیت اسلام اشاره کرده و بر این باور است که آیین‎های دیگر، مانند اسلام، دارای چنین دستگاه منظم، شامل عقاید و احکام کامل نیستند (ص 286). علم اصول فقه تعریف مختصری شده، و موضوعات آن و نیز کتابهایی در آن حوزه معرفی شده است(ص 306). منبع این بخش ادوار فقه مرحوم شهابی و برخی آثار دیگر است. وی اشکالات عمده مستشرقین و شیفتگان آنها را این می‎داند که «می پندارند فقه اسلامی در طول سده‎هایی چند تکمیل شده است». به گفته وی، این فقط تفاوت دور تشریع و تفریع است (ص 289). اشاره وی به پطروشفسکی است، که آقای حکیمی، نقدی بر وی در پایان اسلام در ایران دارد و در پایان همان کتاب منتشر شده است. اشاره‎ای هم در باره اعتراف یک فرنگی به بی‎توجهی غربیان به فقه اسلامی دارد و در نهایت از ترجمه چند متن فقهی به زبان‎های فرنگی یاد شده است.(ص 313 – 314)

فصل یازدهم با عنوان «حکمت عملی، اخلاق» (318 – 332) به حوزه عقل عملی و اندیشه‎های مطرح در آن حوزه پرداخته است. عمده آن تحت عنوان «اخلاق» بحث شده از اخلاق در اسلام، در حکمت دینی، در حکمت فلسفی، همین طور اخلاق عرفانی و اخلاق علمی و نیز اخلاق و آداب صنفی و جسمی و در نهایت از نفوذ اخلاق اسلامی سخن گفته شده است.

فصل دوازدهم با عنوان «نظام علمی» آخرین فصل کتاب است (336 – 365) که طی آن در باره سیستم آموزشی در جهان اسلام بحث کرده است. اسلام در علم خواهی هم روی خلوص نیت تأکید کرد هم روی احترام به عالمان. تعلیم و تربیت از قرآن آغاز شد، و پس از آن ادامه یافت. نویسنده از آداب دانشجویی و استادی آنچنان که در منیة المرید و دیگر آثار آمده یاد کرده، و بخش‎هایی از این کتاب را آورده است.توضیحی نسبتا مفصل از جورج سارتون در این باره آورده (ص 342 – 344) و توضیحی در باره آن داده است. سپس روی زبان عربی تأکید کرده و از وضعیت آن در قرن بیستم سخن گفته است. آنگاه به مبارزه مسیحیت با علم و آثار سوء آن سخن گفته و مطلبی از دکتر مصطفی السباعی در باره تأثیر علوم اسلامی در غرب آورده است (ص 348 – 349). بازهم اشاره‎ای به تقسیمات علوم در دنیای اسلام دارد و در ادامه از عصر تاریکی در غرب و این که چطور دنیای اسلام، نور علم را بر آن تاباند، سخن گفته است (ص 352). از نظام دانشگاهی سخن گفته و به شرحی در باره نظامیه‎ها پرداخته است.(ص 355). مستند مطالبی از زرین کوب و کتاب کارنامه اسلام اوست. از نکات آخر توضیحی در باره کتابهای درسی و در نهایت این عنوان است: «و این گونه مسلمین اروپائیان را تربیت کردند» (ص 360). این قسمت، برای چندین بار، بحث تأثیر مسلمانان در اروپا را محل بحث قرار داده و گواهانی در این باره می‎آورد. منبع آن کتاب عظمت مسلمین اسپانیا (چاپ اصفهان 1326).

در پایان این بخش، از ستمی که در حق اسلام توسط مسلمانان رفته سخن گفته و کلامی از محمد تقی شریعتی (مقدمه تفسیر نوین) آورده است که «از روزی که اندیشه‎های اسلامی و حقایق تابناک قرآن با فلسفه‎های بیگانه و افکار دیگران در آمیخت، دوران بدبختی مسلمانان آغاز گردید، و هر اندازه از قرآن فاصله گرفتند، به همان اندازه از عزت و سعادت دور شدند. طنطاوی در تفسیر کبیرش مکرر این حقیقت را روشن ساخته است که انحطاط مسلمین و ترقی اروپا از یک نقطه شروع شده و آن اعراض از دین است. ما از دینی که سعادتبخش بود روگردانیدیم، زبون و خوار شدیم، و آنها از اوهام و خرافاتی که به نام دین پذیرفته بودند دست بازداشتند و جلو رفتند» (365). نویسنده، در پایان، اسامی 150 عنوان کتاب و مقاله که از مآخذ کتابش بوده و در شناخت دانش مسلمین کمک می‎کند، کتاب آورده است.