معرفی کتاب

فکر کنم بیش از ده سال قبل بود که آقای محمد گلبن با بنده تماس گرفتند و گفتند که تعدادی دفتر در اختیار دارند که حاوی اسنادی مربوط به تولیت آستانه حضرت معصومه در قم است. وقتی دفاتر را ملاحظه کردم، به اهمیت آنها پی بردم. به همین دلیل در خدمت آقای گلبن نزد آقای مسعودی رفتیم و دفاتر مزبور تا آنجا که به خاطر دارم به قیمت چهار میلیون تومان خریداری شد.
این دفاتر، دفاتر ثبت نامه های ورودی و خروجی تولیت بوده است. آن روزگار که کپی وجود نداشته، هر نامه ای که وارد یا صادر می شده در دفتری عینا رونویسی می شده است. این دفاتر عبارت از همین نامه ها ما بین سالهای 1306 – 1317ش است که مهم ترین سالهای حکومت رضا خان در ایران است. اکنون پس از سالها مشاهده کردم که (گویا) گزیده ای از این نامه ها منتشر شده است. شگفت که تاریخ مقدمه آن سال 1383 اما تاریخ چاپ 1389 است. معلوم نشد چرا سالها برای چاپ معطل شده است. متاسفانه هیچ تصویری هم از این دفاتر و نامه ها گذاشته نشده تا بتوان نمونه خط را تطبیق کرد.
آنچه در این مجموعه مراسلات جالب توجه است وجود نامه هایی از برخی از عالمان وقت مانند مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی، حاج شیخ عبدالکریم حائری، شیخ عباس قمی، محمد حسین کاشف الغطاء، ضیاءالدین عراقی، حاج آقا حسین قمی، و سید ابوالقاسم کاشانی است. مخاطب نامه های ورودی سید محمد باقر حسینی فرزند میرزا سید حسین متولی باشی است که سالها تولیت آستانه قم را داشت تا آن که به سال 1320ش درگذشت.
در این مجموعه نامه ها طبقه بندی موضوعی شده و بر همین اساس در کتاب به چاپ رسیده است. به نظر می رسد بهتر بود به روال تاریخی چاپ می شد و در آخر فهرستی موضوعی از آنها به دست داده می شد.
برخی از نامه ها جالب توجه است. نامه تولیت به شیخ عباس قمی در 16 شوال سال 1347 برای تبیین درست تاریخ وفات حضرت معصومه (س). (ص 37).
نامه ای از حسینعلی نخودکی برای تولیت به این شرح: برای مریضه دعایی خواسته بودید، دعای خوف را صبح ناشتا با سه قل هوالله و سه صلوات بخوانند و میل کنند و بعد از خوردن یک سوره حمد بخوانند. در سابق دستوری به جهت کشتن گوسفند نوشته بودم. یک گوسفند به همان طریق بکشید و گمانم این است که برای این زخم، برگ گردو را در آتش ریخته بخور آن را بدهند. نافع باشد! (ص 68). و دنباله آن یک نامه دیگر در همین زمینه با این مقدمه: اولا حقیر خود را هیچ قابل نمی دانم. اگر اثری از بعضی ادعیه دیده شده، امر فرمایش بزرگان بوده که اجازه نوشتن بعضی ادعیه را داده اند (و آنگاه کیفیت کشتن گوسفند به شکل مخصوص).
نامه تولیت به شیخ عباس قمی در باره تاریخ جهان آرا و کتاب بیت الاحزان: در خصوص تاریخ جهان آرا امید است با سلامت مزاج مراجعه فرموده نتیجه را اطلاع دهید. کتاب بیت الاحزان را هر گاه ارسال دارید ، کاتب در قم، یافت می شود، استنساخ نموده، عینا عودت می دهم. (ص 81). تولیت قم کتاب جهان آرا را برای پیدا کردن شجره خود می خواسته است.
نام آقا شیخ عبدالمجید کفشدار کاظمین به تولیت هم جالب است: به واسطه سختگیری دولت علیه ایران، زوار ایرانی هم کمتر به عتبات عالیات مشرف می شوند و به این جهت، این مشاهد مقدسه خالی از ازدحام و خلوت می باشد (ص 129).
در بین این نامه ها، سواد فرمان از کریم خان زند در باره معاف بودن آستانه از پرداخت مالیات درج شده است متن این فرمان مفصل در ص 220 – 221 آمده است.
د رمیان این اسناد، نامه هایی نیز در باره برخی از امور درمانی و بیمارستانی و آوردن پزشک هم دیده می شود که برای تاریخ قم به کار می آید. ( ص 243).
هیچ روشن نشد که آیا اینها همه نامه هاست یا گزیده آنها. ای کاش دفاتر مزبوره به ترتیب چاپ شده و فهارس خوبی برای آنها در خاتمه گذاشته می شد. به هر حال از همین مقدار همت هم باید سپاسگزار بود.