معرفی کتاب

اثر حاضر با هدف شناسایی و فهم دو مورد از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین موضوعات کلام شیعی سامان یافته است: امامت و عقل.

فرضیه نخست نوشتار حاضر چنین تعریف شده است: «حضور امامان ـ علیهم السلام ـ مهاجرت گسترده شیعیان و حضور وکلای ائمه ـ علیهم السلام ـ در بوم‌های مختلف و نزدیکی به ساختار قدرت سیاسی، موجبات شکل‌گیری پایگاه‌های تاریخی و بوم‌های مختلف اصحاب ائمه ـ علیهم السلام ـ را فراهم آورده است».

فرضیه دوم چنین است: «پایگاه‌های مختلف تاریخی و بوم‌های شیعی تأثیری در زمین اصل امامت نداشته‌اند». زیرا خاصیت اندیشه فرامروز بودن آن است.

با این حال نکته‌ای که نباید از آن تغافل ورزید این که اگر چه رباطه بین مباحث امامت با بوم‌های مختلف نفی شده است؛ اما روند پژوهش در تحقیق حاضر، محقق را متوجه این نکته ساخت که انواع نظریات مختلف در باب امامت، همگی از کوفه آغاز شده است و به مرور و به وسیله جریان‌های مختلف فکری و مکاتب فکری پدیدآمده در این شهر به دیگر بلاد نیز گسترش یافته است.

فرضیه سوم کتاب «تضارب آرا با دیگر گروه‌های اسلامی، لزوم اجتهاد فردی و حضور گروه‌های شهری از عوامل شکل‌گیری پایگاه‌های عقل‌گرای اصحاب ائمه ـ علیهم السلام ـ بوده است».

کتاب حاضر در گام نخست در پی شناسایی بوم ـ شهرهای اصلی اصحاب ائمه ـ علیهم السلام ـ از زمان امام باقر ـ علیه السلام ـ تا امام عسکری ـ علیه السلام ـ (95 ـ 260 ق) می‌باشد که در آنها جریان‌های فکری خاصی پیرامون دو موضوع «امامت» و «عقل» وجود داشته است. به این منظور شش بوم ـ شهر شناسایی شد؛ مدینه، کوفه، قم، ری، شهرهای خراسان و ماوراء النهر خصوصا نیشابور و بغداد. به نظر می‌رسد شهرهای کوفه، بغداد، شهرهای خراسان و ماوراء النهر غالباً رویه‌ای عقلانی و کلامی را پیگیری و در مقابل قم و ری نیز بیشتر حدیث‌گرا بودند، علاوه بر این بوم ـ شهر مدینه نیز حد وسط این مسیر را طی می‌کرده است. همچنین پس از آن که بوم ـ شهرهای اصلی اصحاب ائمه شناسایی شدند، مشخص گردید چهار جریان فکری عمده پیرامون امامت ( در دوره مورد نظر) در تمامی این شهرها (با شدت و ضعف متفاوت) حضور داشتند:

الف) جریان اکثریت (نظیر ابان بن تغلب، عبد الله ابی یعفور و خصوصا هشام بن سالم و مؤمن الطاق)؛

ب) جریان هشام بن حکم و شاگرد مبرزش عبدالرحمن بن یونس؛

ج) جریان جابر و مفضل جعفی؛

د) جریان غالیان و خصوصا پیروان ابوالخطاب مقلاص اسدی.

کوتاه سخن آن که مجموع فصول مورد نظر، در پی رسیدن به این پرسش کلیدی و کلی است که «بوم‌های مختلف اصحاب ائمه ـ علیهم السلام ـ چه تأثیری بر مفاهیم امامت و عقل داشته است؟»

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: کلیات

فصل دوم: بوم ـ شهر مدینه

فصل سوم: بوم ـ شهر کوفه

فصل چهارم: بوم ـ شهرهای قم و ری

فصل پنجم: بوم ـ شهرهای خراسان و ماوراء النهر

فصل ششم: بوم ـ شهر بغداد

کلام آخر

پی نوشت

منابع و مآخذ

پیوست

نمایه‌ها