معرفی کتاب

کتاب حاضر درباره تشکیلات اداری مسلمین از دولت رسول خدا (ص) در مدینه تا انتهای حکومت کلاسیک عثمانی نوشته شده است. در مقدمه کتاب آمده است:

تاریخ تشکیلات بخش اصلی تاریخ اجتماعی و سیاسی و مهم‌ترین نشانه تغییرات اجتماعی و حیات اجتماعی و سیاسی و پیشرفت ملت‌هاست. ظهور اسلام، علاوه بر پیدایش دین جدید در جهان، باعث تغییرات اساسی و بنیادین در نظام اداری و نهادها و سازمان‌های دولتی در عرصه جهانی است. دیوان‌سالاری و دولت در سرزمین‌های اسلامی دارای اصالت بومی و با بنیان دینی اسلامی است.

توصیه به تنظیم دولتی امور و اهمیت دولت مرکزی، با تأسیس نخستین دولت‌شهر در جزیرة العرب آغاز شد که در پی آن تا قرن نهم میلادی حدود 1500 شهر با ویژگی‌ها و بر اساس الگوی آن شهر دولتی که مرکز اولین دولت اسلامی بود، به وجود آمد. شکل کلاسیک دیوان سالاری اسلامی بیش از هزار سال در نقاط مختلف سرزمین‌های اسلامی تجربه شد. این تجربه موفق که مبتنی بر نهاد خلافت و امامت و سلطنت در یک مورد بر اساس جمهوری بود، میراثی از تجارب دیوان‌سالاری در قرون وسطا در جهان است که موجب شگفتی برخی محققان اروپایی از جمله فرانسیس بیکن انگلیسی بوده است.

تأسیس حدود سیصد دولت مستقل و نیمه مستقل با شاخه‌ها و زیر مجموعه‌های گوناگون، به وسیله مسلمانان در دوره اسلامی در جزیرة العرب، ایران، شبه قاره هند، آناتولی، ماوراء النهر، غرب اسلامی، از دولت پیامبر خدا (ص) تا آخرین دوره کلاسیک خلافت اسلامی به وسیله ترک‌های عثمانی تولید حجم عظیمی از معارف اداری را در پی داشته است. (ص 19)

درباره دیوان آب قم در این کتاب آمده است: دیوان آب قم قدیمی‌ترین اداره در تشکیلات اسلامی است که تأسیس آن به دوره ساسانی در قم می‌رسد. این اداره تا اواسط ایام غلبه عرب بر قم دایر بوده است.

بسیاری از اصطلاحات که در این اداره به عنوان واژه‌های دیوانی و اداری به کار می‌رفته را خوارزمی در کتاب اداری خود آورده است. برخی از واژه‌های مربوط به این دیوان که مربوط به مکان‌هایی در شهر قم عصر ساسانی است، از این قرار است: مستقه، ناوقه، کسریشت، گوشیه، اگره، اوغرات، سروز، وز، قومش، قورج، کاست افزود، هفته روش.

به نوشته تاریخ قم که گزارش مفصلی از وضعیت آب قم پیش و پس از اسلام و اقدامات آبی دولت آل بویه را آورده است، آب قم دارای دیوان‌های متعدد آب بوده است. این دیوان از عملایت آبی و نظارت بر آن، مالیاتی از صاحبان املاک دریافت می‌کرده است.

به گزارش تاریخ قم، با غلبه جیل و دیلم، دیوان آب قم باطل شد. گزارش تاریخ قم حاکی از نزاع طولانی آب، بین قم و اصفهان بر سر آب تیمره و جریان این آب در کُب رود (قم‌رود) است که با توطئه‌های بسیاری همواره سعی در تخریب کشاورزی قم و از بین بردن رودخانه قم (رودخانه انار) بوده‌اند. (ص 358)

کتاب زیر به بررسی این تشکیلات در دوره‌ای حدود سیزده قرن می‌پردازد.

فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:

کلیات

تشکیلات در جزیرة العرب پیش از اسلام

حکومت پیامبر اسلام حضرت محمد (ص)

نهاد خلافت پس از پیامبر تا سقوط بغداد

نهاد وزارت در تشکیلات اسلامی

سازمان اداری و دیوان‌ها

دیوان‌های اقتصادی در دوره اسلامی

سازمان نظامی مسلمانان یا دیوان جند

دیوان قضا و تشکیلات قضایی

نظام حسبه در تشکیلات اسلامی

نظام شرطه در تشکیلات اسلامی

وظایف دینی (نماز، حج، اوقاف، فتیا و ...)

دیوان‌های آب، دیوان آب قم و مرو

پایان تشکیلات اسلامی