معرفی کتاب

یکی از نخستین کتابهایی که برای مرور تاریخ اسلام خواندیم کتاب تاریخ الخلفاء جلال الدین سیوطی (849 ـ 911) بود. این شخص که در خلاصه کردن و تدوین و دسته بندی آثار پیشینیان ید طولائی دارد از خوش شانس ترین آدمها در چاپ آثارش توسط محققان و مصححان در قرن اخیر است. بسیاری از رسائل و کتابهای وی بارها و در شکل های مختلف چاپ شده است. شاید برجسته ترین کتاب او الاتقان باشد که در سالهای اخیر با بهترین چاپ عرضه شد. کتاب الدر المنثور نیز اثر مهمی در گردآوری اخبار تفسیری است. اما رسائل بیشمار وی در عرصه های مختلف آدمی را به یاد ابن ابی الدنیا می اندازد که از قضا برخی از آثار او را نیز سیوطی تدوین مجدد کرده است. برخی این قبیل کارها را نمی پسندند و سیوطی را متهم می کنند اما به هر حال این هم کاری است که گاه به باقی ماندن اثری کهن که در شکل و شمایل جدید تدوین می شود، کمک می کند.
گرایش «تاریخ الخلفاء»‌ نگاری شعبه ای از گرایش عمومی در تدوین تاریخ اسلام است، اما از آن روی که اسلام سنی، تبلور دنیای اسلام را در خلافت می دیده، بنابرین حق داشته است که آثاری در این زمینه بنگارد. به ویژه که تاریخ خلفاء از نظر این گروه، خلافت چهار خلیفه اول، امویان، عباسیان و سپس عباسیان مصر است که تا اوائل قرن دهم یعنی 903 وجود داشتند و پس از آن خود عثمانی ها مدعی خلافت شدند که البته در اسلام سنی مقبول نیفتاد.
در میان این آثار تاریخ خلفاء سیوطی اثری منحصر بفرد به لحاظ سادگی و روانی و تألیف و یاد از نکات مهم و حتی دقت است. تاریخ الخلفا که خود نشان از تسلط وی در تألیف آثار دستی یا کتاب دست نشان می دهد اثری است که آدمی تواند تاریخ نهصد ساله خلافت را از روی آن بدست آورد. جالب است بدانیم سیوطی سال 911 درگذشت و این دقیقا یعنی نهصد سال پس از خلافت.
وی در هر بخش به آثار پیشینان تکیه کرده و خودش در جایی (ص 781) گوید اساس کار وی در حوادث کتاب تاریخ الاسلام ذهبی تا سال 700 است و سپس بر تاریخ ابن کثیر که همان البدایه و النهایه است و پس از آن بر انباء الغمر ابن حجر تا سال 850. اما در غیر حوادث از تاریخ بغداد و تاریخ دمشق و اوراق صولی و طیوریات و حلیه الاولیاء ابونعیم و المجالسة دینوری و کامل مبرد و امالی ثعلب و آثار دیگری مانند اینها استفاده کرده است.
آخرین خلفایی که از آنها یاد کرده است، بقایای خلفای عباسی اند که تحت سایه حکومت عثمانی زندگی می کردند گرچه هیچ محلی از اعراب نداشتند. فرد اخیر آنها المتوکل است. آخرین خبر غیر سیاسی او هم از سال 886 مربوط به آتش سوزی در حرم نبوی است که می نویسد: در شوال آن سال نامه هایی از مدینه رسدی که می گفت در شب سیزده رمضان صاعقه ای از آسمان آمده و مأذنه را آتش زده است. سقف های مسجد نیز سوخته و تمامی خزائن و کتب از میان رفته و جز دیوار نمانده است و خبر شگفتی بوده است. (تاریخ خلفاء ص 780).
در خاتمه کتاب قصیده ای مفصل هم از مؤلف درج شده که اسامی تمامی خلفا را در آن علی الترتیب آورده است.
(782 ـ 786). یک بحث کوتاه هم در باره چند دولت متفرقه در انتها آورده که از آن جمله دولت اموی اندلس است!
اما چاپهایی که تاکنون از این کتاب شده بود، هیچ اعتبار و اهمیتی نداشت، آنچه اکنون به همت دارالمنهاج جده و زیر نظر محققان آن مرکز انجام شده است، با استفاده از نسخه های خطی جدید از جمله نسخه ای است که به خط یکی از شاگردان سیوطی برجای مانده است.
البته طبیعی است که این قبیل آثار که از روی آثار پیشینیان نوشته شده، بر اساس آنها باید تصحیح شود و این کار انجام کرده و ارجاعات مفصل و پاورقی های مبسوط نشان می دهد که موارد آن بر اساس متون پیشین مشخص شده است.
کتاب از نظر چاپ بسیار شکیل، دو رنگ، و با حروف چینی ممتاز عرضه شده است. با این حال به جز منابع تنها یک فهرست مطالب دارد اما از فهارس دیگر خبری نیست
در حال حاضر اگر این قبیل آثار بسرعت در برنامه های تاریخی مانند برنامه نورالسیره یا تاریخ ایران اسلامی گنجانده شود، چندان هم نیاز به فهرست راهنما یا اعلام و امکنه نیست، اما از آن روی که هنوز چنین سرعتی در کار نیست، این برای چنین اثری نقص به شمار می اید.