برخورد ما با تمدن غرب: از تسخیر تمدن فرنگی شادمان تا غربزدگی جلال آل احمد

تسخیر تمدن فرنگی از فخرالدین شادمان

برخورد با غرب در نگارش‎های تمدنی ما، یک محور اصلی و ثابت است. اساسا همین مساله بود که ما را به فکر بحث‎های تمدنی انداخت. این که چرا آنها متفاوت با ما هستند، چرا آنها پیشرفته‎اند و ما عقب مانده، و اساسا این که اصلا چنین تصوری درست است یا خیر. در اینجا، می‎توانستیم چند گونه برخورد کنیم. انکار غرب، و قبول آن، دو رویکرد اصلی بود. بین این دو هم صدها تفسیر متفاوت از آنچه هست، و این که آیا می‎شود آنها را اقتباس کرد یا خیر. دو نویسنده مهم در فاصله پانزده سال، دو رساله متفاوت در این باره نوشتند. یکی فخر الدین شادمان (1286 ـ 1346ش، تحصیل کرده سوربن، لندن و‎هاروارد ) بود که سال 1326 کتاب تسخیر تمدن فرنگی را نوشت و دیگری جلال آل احمد که غرب زدگی را در سال 1341 انتشار داد. از کتاب جلال، نفرت از غرب می‎بارد، نفرتی که هم میراث چپ‎هاست، هم ملی‎ها و هم مذهبی‎ها. او ترکیب این میراث را در آن کتاب با قلم زیبای خود ارائه کرده است. یک لایه نرم فلسفی هم دارد که هم فردید مدعی آن است و هم دکتر نصر.

و اما شادمان، عنوان کتابش را «تسخیر تمدن فرنگی» گذاشت، در حالی که کتابش پتانسیل آن را هم داشت که نامش را «دفع تمدن فرنگی» بگذارد. با این حال، او نگاهش روی دفع نبود، و صرفا قصد مذمت فکلی‎ها و فرنگی مآبها را که صد سال بود به آنان حمله می‎شد، اما در واقع، به مثابه عقب زدن با پا و کشیدن آن با دست بود، کتاب را ننوشت. زاویه دید شادمان در این کتاب، دفاع از زبان فارسی است. او در تمام این رساله سعی می‎کند اهمیت زبان را در «فرهنگ» نشان دهد و دشمنی با زبان فارسی یا بی‎توجهی به آن را متعلق به جریان فکلی و روشنفکری بداند که سالها بود بحث تغییر الفبا را مطرح می‎کردند. در واقع، این کتاب به طرز پیچیده‎ای هم علیه فکلی‎هاست که خواستار تقلید از غرب هستند، و هم علیه آنان که فکر می‎کنند می‎توانند بدون غرب، یک جایگزین یک دست و کامل داشته باشند. «تسخیر تمدن فرنگی» اثری است کم‌مانند که می‌شد پایه و مبنای تحول در میان ما باشد. عقل و عدل در آن موج می‌زند. عبارات تند و وحشی نیست. قصد نابود کردن ایران یا دیگران را ندارد. واقع‌گرا، معتدل و حقیقتا واقع‌بین است. هم به اهداف خوب جلال در مذمت سطحی‌نگری و عوام‌زدگی غربی‌مآبی می‌رسیدیم، هم از عواقب بد آن که دیواری عظیم برای ما دور غرب و تمدن آن می‌کشید، دور می‌شدیم. ... و اما شادمان هم ضدفرنگی است هم هوادار عقل و پیشرفت و تسخیر تمدن فرنگی. هم منتقد وضع داخل روشنفکرمآبی و فکلی‌گری است، هم مدافع زبان و ادب و شعر غنی فارسی. شادمان مهم‌ترین مساله را توجه به فارسی و تقویت او برای داشتن یک پشتوانه زبانی غنی در مواجه با تمدن غربی می‌داند. او از مستفرنگ‌ها متنفر است، اما این به معنای دور شدن او از واقعیت پیشرفت در غرب نیست. چنان که بدون داشتن زبان فارسی و فرهنگ ایرانی و آوردن هر چیز خوب از هر کجا و حل و هضم کردن آن در ایران (ص 59)، کاری پیش نخواهد رفت. از این که کسی فکر کند غربی‌ها باید ما را نجات دهند متنفر است، اما از ساده‌لوحی بسیاری از کسانی که بر اشتباهات خود پای می‌فشرند متنفر است. او به تسخیر تمدن فرنگی یا به عبارت بهتر نوعی هضم درست آن باور دارد، اما این امر به سادگی از دست کسی بر نمی‎آید. فرنگی مآب که هیچ، حتی بسیاری از مدعیان هم دشوار بتوانند کاری از پیش ببرند. «برای مسخر کردن این تمدن [فرنگی] عظیم عجیب، تمام قوای ملت ایران و هزاران ایرانی تمدن شناس خرده بین لازم است. باید اعتراف کنیم که امروز مرد مبارز این میدان نداریم، و چاره آن است که او را بپروریم، و یگانه طریقه تربیت چنین شخصی، آن است که فرنگ و فرنگی را به وی هرچه خوبتر بشناسانیم، اما پیش از آن که این دو را به او نشان بدهیم، باید چشم و گوش و دلش را از ایران و و زبان ایران و مهر ایران و از هر آن چیزی که در تاریخ دو هزار و پانصد ساله ما به این ملت پاینده ایران وابستگی داشته است، چنان که شاید و باید پر کنیم». «تسخیر تمدن فرنگی و پیشرفت معنوی که فکر درست و خاطر فارغ از شکّ و وسوسه می‎خواهد امکان پذیر نخواهد بود، مگر آن که ما راست را از دروغ و دوست را از دشمن بشناسیم، و به پشتیبانی تاریخ بیست و پنج قرن زندگی ملی که تا امروز هیچ چیزی و هیچ کس نتوانسته است رشته آن را از هم بگسلد، به جانب مقصود برویم». و اما این تسخیر تمدن فرنگی به چه معناست؟ «تمدن فرنگی را می‎توان به سپاهی تشبیه کرد مرکب از صد میلیون سرباز. هر کتاب معتبر فرنگی که به ایران بیاوریم و هر ترجمه درستی که بدست ایرانی بدهیم و هر طرح و نقشه کارخانه و عمارت و ماشین و هر قالب و نمونه مجسمه و هر سواد و عکس پرده نقاشی مهم و هر گیاهی و لباسی و سلاحی و هر چیز معرفت آموزی از هر جا و هر وقت که در ایران جمع کنیم، و شرح و تفسیرش را به فارسی بی‎غلط بنویسیم، به آن می‎ماند که یکی از سربازان این سپاه عظیم را اسیر و خدمتگزار خود کرده باشیم» (ص 75)

فکلی‎ها، کسانی هستند که عرضه شناخت غرب را ندارند، اما مقلد آن هستند «فکلی، ایرانی بی‎حیایی است که چون به هیچ زبان فرنگی آشنا نیست، برای آن که در اصلاح کردن جمیع امور ایران از کسی عقب نماند، پیرو هر عقیده سخیف فکلی نوع اوّل است و از او هم تندتر می‎رود» (ص 13). او زبان فارسی را تکیه گاه می‎داند، و مقصود اولش از فکلی، کسانی است که فکر می‎کنند «اگر الفبای فارسی را با الفبای لاتینی مبدّل کنند، همه ایرانیان یکباره فارسی خوان و فارسی نویس و فارسی و فارسی دان خواهند شد».

تفسیر فکلی نزد شادمان، حساس است، او ضمن آن که روی خطّ فارسی حساسیت دارد، عمیق نبودن در شناخت غرب و فرنگ را مهم می‎داند. از نظر او، حتی آخوندی که «چند کلمه فارسی و عربی یاد گرفته، و سی چهل کتاب از نویسندگان کم فکر پرنویس مصر و شام خوانده، ... بی‎خبر از حدیث و خبر و غافل از علم و ادب قدیم و جدید به مناسبت هر کشفی و اختراعی و برای اثبات هر مطلب علمی که از آن جز نام چیزی نشنیده است، خبری و شاهدی می‎آورد، نه از افکار افلاطون آگاه است و نه از عقاید کانت، با این همه فلسفه قدیم و جدید را با یکدیگر می‎سنجد و علم فروشی می‎کند، مدعی است، اهل فرنگ تمام قوانین خود را از اسلام اقتباس کرده اند، و در همه عمر، اصل یا ترجمه یک قانون فرنگی و حتی تعریف آن را ندیده و نشنیده است» همین آخوند با این طرز فکر و برخورد هم فکلی است (ص 17). آن کسی هم که ظاهر بین است و غرب را فقط همین رقص و تفریح می‎داند، همین فکلی است: «فکلی ایرانی شهوت پرست کوته نظری است که گمان می‎برد تمدن فرنگی همه رقصِ گونه بر گونه، و قمار کردن، و به میخانه پر از قیل و قال و دود و دم رفتن است؛ و خبر ندارد که اساس تمدن فرنگی مطالعه و درس و بحث و به قصد معلومات به قطب سفر کردن و صحرا نوردیدن و لغات شاهنامه را یکایک شمردن و جای هر یک را نشان دادن و بیش از بیست سال بر سر ترجمه مثنوی به انگلیسی زحمت کشیدن، و سرچشمه نیل کشف کردن و این قبیل کارهاست، نه شب و روز رقصیدن و شراب نوشیدن» ( تسخیر تمدن فرنگی، فخرالدین شادمان، ص 18).

از نظر شادمان، روشنفکر غرب زده، یا همان فکلی بی‎حیا، همان که «خصم ایران است»، نقش مهمی در گمراه کردن مردم دارد. او این قبیل روشنفکران مروج فرنگی مآبی بدون تعمق را، «آخوند فرنگی» یا مبلغ غرب می‎نامد و از آنها متنفر است. او طرفدار روش‎های علمی است که غرب و فرنگ را ساخته است: «یکی از موجبات پیشرفت تمدن فرنگی شک است، فضلای فرنگی در حرکت خورشید و سکون زمین شک کردند و به حرکت این و سکون آن پی بردند، در بسیط بودن آب شک کردند و مرکب بودنش ثابت شد. در عقاید و آرای افلاطون و ارسطو شک کردند و بر وسعت دامنه علم و فلسفه افزودند. در حق حکمرانی مطلق پادشاه شک کردند و او را نه خدا و سایه خدا شمردند و حکومت نزدیک به عدل و کم نقص دمکراسی را به میان آوردند، و هموطنان من در گفته‎های باطل و نوشته‎های بچگانه فکلی شک نکردند، لاجرم در دستش اسیر ماندند».

او از این که تمدن فرنگی ایران را مغلوب کند، سخت نگران است. ایران باید ضمن تسخیر تمدن فرنگی، روی عقل خود بایستد. شادمان می‎گوید «به عقیده من فتح تمدن فرنگی در ایران، آخرین شکست ما خواهد بود، یعنی بعد از این شکست، دیگر ملت قدیم ایران زنده نخواهد ماند، تا از دشمنی دیگر هزیمت یابد». او تأکید می‎کند: «ملت زنده آن است که بتواند به آزادی و به راهنمایی عقل و به مدد ذوق و استعداد طبیعی برای حفظ مصالح و مفاسد و جلب منافع مادی و معنوی خویش کار کند، و زبانش را گنجینه معلومات و افکار خویش سازد، و به داشتن زبان کامل فصیح بر کیفیت این زندگی پنج روزه چندین برابر بیفزاید ... اما اگر تمدن فرنگی ما را مغلوب کند، اختیار جان و آزادی فکر همه از کف ما خواهد رفت... حمله تمدّن فرنگی غرب، از حمله عرب و ترک و تاتار بدتر و زیان آورتر است، چرا که تمدن فرنگی می‎فریبد و خود هرگز فریفته نمی‎شود، و جز فرنگی، آن هم فرنگی مقیم نواحی مغرب اروپا، هیچ کس را مستعد فهم دقایق علم و ادب و هنر نمی‎شمارد» (ص 24).

شادمان بر لزوم شناخت تمدن فرنگ که تمدن بزرگی است، و وارث داشت‎ها و سرمایه‎های بزرگ است، تأکید می‎کند، اما این را هم تأکید می‎کند که «هیچ کس آگاه نیست که فردا وارث این تمدن کیست» (ص 26). «تمدن فرنگی خوب و عالی است، و لیکن آن را مفت به کسی نمی‎دهند، و هیچ ملتی چه نزدیک به اروپا و چه دور از آن، نمی‎تواند به تغییر لباس و خط و زبان علمای فرنگی را به اشتباه بیندازد» (ص 27).

شادمان به همان اندازه که از نابودی ایران زیر پای تمدن فرنگی نگران است، از ظاهر بینی نسبت به تمدن فرنگی و هیچ انگاری او هم ناراحت است. «روزی که تمدن فرنگی ما را بگیرد، آخرین روز حیات ملت ایران است، و تنها راه گریز و یگانه چاره آن است که ما آن را بگیریم، و پیش از آن که محصور و اسیرش گردیم، خود مسخّرش کنیم» (ص 30). او می‎گوید: «نابوده و نادیده انگاشتن این دستگاه عظیم تمدن فرنگی ما را از خطر آن در امان و از فریبندگی و جذبه‎اش بر کنار نخواهد داشت» (ص 30). او فرق ژاپن و الجزائر را در نسبت با تمدن فرنگی در این می‎داند که در اولی، ژاپن تمدن فرنگی را گرفت، و در دومی، فرانسه، الجزائر را گرفت (ص 31). هر کدام اینها آثار خود را داشته است که می‎بینیم. در باره ایران هم همین طور است :«اگر سراسر ایران در آبادی مثل بهترین مملکت روی زمین شود، لیکن کار بدست ما انجام نگرفته باشد، ما پیشرفت نکرده‎ایم. ترقی حقیقی ایران آن است که استاد ایرانی به فارسی درست در مدرسه طب درس بدهد، و در کتابخانه مدرسه، غیر از کتب مهم فرنگی، چهار پنج هزار کتاب طبی به زبان فارسی باشد و...» (ص 32).

شادمان از این که فکلی یا هر کسی، با استدلال‎های واهی، مثل تغییر الفبای فارسی به لاتین، بگوید که اسباب بدبختی ما آن الفبا بوده و حالا ما پیشرفت خواهیم کرد، نگران است. او می‎گوید، تمدن دار شدن، امر پیچیده‎ای است که پیچ و خم بسیار دارد و باید آنها را دریافت. این ساده انگاری‎ها ما را به جایی نخواهد رساند. اینها حیله گیری و دروغ گویی است. کار تمدن صعب و سخت است و در این سوی «جمعی از ایرانیان به خطا تصور می‎کنند که تمدن فرنگی جز هوسرانی و تفریح و خوشگذرانی نیست. در فرنگ، فاحشه و قمارباز و شرابخوار و عاشق شیفته صید و شکار و فوتبال بازی و کشتی گیری و مشت زنی فراوان است، اما این تمدّن عالی، در رقّاصخانه و قمارخانه و میخانه و شکارگاه و بازیگاه و زورخانه ی اروپا و امریکا به وجود نیامده است. تمدن فرنگی، نتیجه کار مفید است و بس، و بیکاری بر کاری که سودمند نباشد، برتری دارد. اگر همه ایرانیان، تنیس باز و ماهیگیر و شناگر و مشت زن و سگ باز شوند، نه یک از خطّ از نوشته‎های داروین و کارل مارکس به فارسی ترجمه خواهد گردید، و نه یک رساله در باب گردش خون تألیف خواهد شد. هزاران هزار نویسنده و عالم و محقق و هنرمند که این عمارت مجلل تمدن فرنگی را بنا کرده اند، همه عمر خویش را به خواندن و نوشتن و تحقیق و مقایسه گذرانده‎اند و پیشرفت را جز این راهی نیست» (ص 36). شادمان، به انبوهی از نوشته‎های غربی‎های سفیر و تاجر در ایران، در باره ایران یاد کرده و آن را مقایسه با کم کاری تعداد بیشماری از ایرانیانی که مشابه آنها در اروپا بودند می‎کند و می‎نویسد: «در هزاران هزار کتاب علمی و فنی فرنگی یک غلط، یک جمله نارسا، یک ویرگول و نقطه بیجا نمی‎توان یافت و این دلیل آسانی زبان فرنگی نیست، صحیح می‎نویسند، زیرا زبان خود را یاد گرفته اند، و مثل لغت تراشان ما نیستند که آسان ترین حرفه را پیشه خود ساخته اند» (ص 38).

جالب است با همه تأکیدی که شادمان بر قوت و استحکام تمدن غربی دارد، به هیچ روی، طرفدار آن نیست که ما آن را اقتباس کرده در اینجا بیاوریم، او به فکلی‎ها به عنوان عامل این ظواهر و محصولات، بدون تعمق در آنها و بدون تلاش کردن برای مشارکت خود ایرانیان، انتقاد می‎کند: «چراغ برق و تلگراف و تلفون و فیلم و رادیو ما را از حالت حقیقی خود غافل ساخته است و فراموش کرده ایم که هیچ یک از این وسائل و آلات از ما و ساخته فکر و دست ما نیست» (ص 46).

شادمان در جای دیگری می‎نویسد: «یکی از موجبات پیشرفت تمدن فرنگی شک است، فضلای فرنگی در حرکت خورشید و سکون زمین شک کردند و به حرکت این و سکون آن پی بردند، در بسیط بودن آب شک کردند و مرکب بودنش ثابت شد. در عقاید و آرای افلاطون و ارسطو شک کردن و بر وسعت دامنه علم و فلسفه افزودند. در حق حکمرانی مطلق پادشاه شک کردند و او را نه خدا و سایه خدا شمردند و حکومت نزدیک به عدل و کم نقص دمکراسی را به میان آوردند، و هموطنان من در گفته‎های باطل و نوشته‎های بچگانه فکلی شک نکردند، لاجرم در دستش اسیر ماندند» (ص 47)

برخی از انتقادهای شادمان، به نوعی شبیه مطالبی است که بعدها جلال در باره غربزدگان می‎نویسد. اما تأکید شادمان بر شناخت درست تمدن فرنگی، تلاشی که برای پدید آمدن آن شده، لزوم تسخیر درست فرنگی اینها از تفاوت‎هایی است که میان شادمان و جلال وجود دارد. «فکلی ـ همان غربزده جلال ـ از تمدن فرنگی آگاه نیست، و آن را به دروغ و مکر و حیله به خود می‎بندد، مثل فرنگی می‎رقصد، اما سیاهان افریقا در این کار از او بهترند... رمان پست فرنگی می‎خواند و به فرانسه و یا انگلیسی و آلمانی سراپا غلط حرف می‎زند، و لیکن هزار هزار سودانی و هندی و چینی این کار را می‎کنند، و مدعی اصلاح کردن امور مملکت خود نیستند و جزء عوام الناس‎اند» (ص 52). او فسادهای اخلاقی مانند دروغگویی را در همه دنیا جاری و ساری بلکه در غرب بیشتر می‎داند، و اما تفاوت فرنگ و اینجا در چیست؟ «مقدار دروغ یک قرن ایران از دروغی که در یک ماه از فکر و چاپ و رادیو و از دهان کشیش و سیاست شناس هر یک از ممالک فرنگی بیرون می‎آید، نیز کمتر است، خلاصه علت برتری فرنگی، علم اوست نه اخلاقش. اخلاق بشر در همه جا و همه وقت کم و بیش یکی است، اختلاف در دانش است و آن را باید مسخر کنیم» (ص 59).

شادمان چندین بار، همزمان از مبلغ فرنگی یا همان فکلی که نمادش را «هوشنگ هناوید» می‎نامد و نیز فکر سنتی پوسیده که نمادش را «شیخ وهب رو فَعی» می‎داند، گلایه می‎کند: «یکی مدعی ترویج فکر پیغمبری است که گفتم علم آموختن بر هر مسلمان واجب است، و با این همه بی‎علمی را شعار خویش ساخته، و دیگری هزار دروغ در افواه عوام انداخته و فرنگستان را در نظر خلق رقاص خانه پر از مردم مست و خراب و بیکار جلوه گر کرده است، یکی می‎گوید ایرانی فرانسه را از فرانسوی بهتر حرف می‎زند، و دیگری گمان می‎برد که روسی دلیل جنگاور و انگلیسی کشتی ساز دریانورد سوداگر از شعر بیزار است» (ص 75 ـ 76). هر دو اینها از نظر او مطرودند، بویژه فکلی: «هوشنگ هناوید، یعنی فکلی و مبلغ، یعنی آخوند فرنگی، بیش از هر کس فکر ما را آشفته کرده‎اند. اکثر عقاید سخیف راجع به بدی الفبای فارسی و مخالفت اسلام با ترقی از این دو ظهور کرده و در افواه افتاده است. یکی دشمنی است نادان و خانگی، و دیگری بیگانه‎ای است خود پسند که اگر بتواند دین عیسی و خرافات فرنگی را به جای نوشته‎های کانت و داروین در ایران رایج سازد، هیچ در بند آن نخواهد بود که ایرانی زبان و سوابق علم و معرفت خود را از دست بدهد» (ص 78). شادمان مشکل اصلی را در این می‎داند که «نه زبان مشترک ملی هست و نه زبان مشترک علمی» (ص 80).

شادمان به بیان برخی از روحیات ایرانی‎ها و مشکلات ناشی از آن هم می‎پردازد. از جمله توهم این که «امور جزئی و کلی این مملکت همه بدست بیگانگانست و جدّ و جهد و نیّت خیر و حق خواهی و پایداری و چاره جویی را فایده هیچ نیست» (ص 94). ناامیدی از اصلاح ایران هم دامنگیر شماری از افراد شده و مانند مادری که راه درمان فرزندش را نداند، و برای او طلب مرگ کند، هستند. «شیخ وهب رو فعی» هم «همچنان در کنج مدرسه شرح لمعه و شرح شمسیه می‎خواند ... و صنایع امروز عالم را نادیده می‎گیرد» (ص 95). بسیاری هم «تخم پریشان فکری» در ایران می‎کارند، و فکر می‎کنند دیگران باید بیایند و ایران را آباد کنند (ص 96).

ایران شادمان، همه چیز از خوب و بد دارد و باید به همین صورت آن را پذیرفت و فعالیت کرد : «ما اینیم که هستیم. دیروز زردشتی بودیم و امروز مسلمانیم، هم فتح دیده ایم و هم شکست، با یونان و روم و عرب و ترک و تاتار و روس و انگلیس جنگیده ایم، و هنوز زنده ایم، روزی قوم یهود را از اسیری آزاد کردیم و روزی دیگر تخت و تاج هند را به پادشاه مغلوب هند بخشیده‎ایم. هم اسیری والرین امپراطور روم جزء تاریخ ماست، و هم درماندگی و بیچارگی و بدبختی شاه سلطان حسین. هم یزدگرد کوچک از ماست، و هم شاه عباس بزرگ. هم فردوسی ایرانی است و هم هوشنگ هناوید، هم ارباب رستم کرمانی هم وطن ماست، و هم شیخ عبدالرسول قائنی، هم صفات خوب داریم و هم بد. تیزهوشیم، کاهلیم، بذله گوییم، زود آشناییم، بی‎قید و بی‎کینه ایم، تملق دوست و ظاهر پرستیم، به کلیات بیش از جزئیات و به لفظ بیش از معنا دل می‎دهیم. گاه یونان دوست و گاهی عرب پرستیم. یک روز مدح شاه و وزیر و معشوق و معشوقه ترک شعر می‎گوییم، و روز دیگر فرنگی را به دوستی اختیار می‎کنیم، و بچّه وار، راه پیشرفت خود را از او می‎پرسیم» (ص 97). شادمان از ذکاء الملک فروغی، ستایش فراوان می‎کند و با انتقاد از روش فرستادن دانشجو به خارج و نوع تعلیم و تربیت آنها که بیگانه با فارسی و مواریث آن هستند، می‎نویسد: «اگر یک ایرانی دانش طلب در گوشه کاشان فارسی و عربی و فرانسه بخواند و پنج کتاب اساسی از قوانین روم و فرانسه و انگلیس را به فارسی درست ترجمه کند، از بزرگترین معلم مدرسه حقوق فرانسه برای ما مفیدتر است» (ص 101).

شادمان هم مانند همه آنهایی که می‎خواهند به این سوال پاسخ دهند که چه چیزی را از غرب بگیریم و چه چیزی را نگیریم، البته می‎گوید، خوبش را باید گفت، اما گاه توضیح بیشتری هم می‎دهد: «در خرید متاع علم و فن و هنر، معامله ما با فرنگی آسان است، یعنی کتاب علمی و فنی و مجسمه و تصویر و ماشین را می‎توان با دل آسوده خواند و دید و تماشا کرد، و اصول هر یک را بی‎چون و چرا پذیرفت، اما بیشتر انواع کتب و علی الخصوص تاریخ و سفرنامه و حتی تاریخ علم، به هر زبان فرنگی که باشد، کم و بیش به رنگ حسد و کینه و تعصّب نژادی و دینی و اروپا پرستی آلوده است، و قبول همه مطالب آنها بی‎دقت و تامل از خامی و ساده لوحی است» (ص 101 ـ 102).

غربزدگی جلال آل احمد 

مختصری در باره جلال و کتاب غربزدگی در کتاب جریانها نوشتم. این کتاب به سال 1341 منتشر شد، و پس از آن در سال 43 اصلاح شد. از آن پس، بارها به چاپ رسید و و تأثیر زیادی در نسل روشنفکر از متدین و غیر متدین داشت. این زمان، گفتمان غربزدگی، طالبان زیادی داشت. این که نسخه‎ای از آن دست امام خمینی رسید، و جلال را هم دید. جایی ایشان خطاب به شمس آل احمد می‎گوید: «من با خانواده شما سابقه دارم. با مرحوم پدر شما آقا سيد احمد، و با مرحوم آقا سيد محمد تقى ـ خدا رحمتش كند كه در خدمت اسلام فوت شد ـ سوابقى دارم. منتها آقاى جلال‏ آل‏ احمد را جز يك ربع ساعت بيشتر نديده‏ام. در اوايل نهضت يك روز ديدم كه آقايى در اتاق نشسته‏اند و كتاب ايشان- غربزدگى- جلو من بود. ايشان به من گفتند چطور اين چرت و پرتها پيش شما آمده است.- يك همچنين تعبيرى ـ فهميدم كه ايشان جلال‏ آل‏ احمد است. مع الأسف ديگر او را نديدم‏» (صحیفه امام: 12/298). نعمت آزرم در مصاحبه‎ای گفته است که وقتی بعد ازآمدن امام به ایران، با ایشان دیدار کرد، ایشان از او سراغ نسخه سانسور نشده کتاب غربزدگی را گرفت (برنامه نام‎ها و یادها، بخش سوم، یوتیوپ). به هر روی، این کتاب، به رغم آن که زمانی هم ممنوعه بود و سانسور هم شد، مورد استفاده نویسندگان مذهبی در قم و جاهای دیگر بود. زمانی که جلال درگذشت، مجله مکتب اسلام، خبر آن را زد و نوشت: «جلال آل احمد، اخیرا گرایش خاصی به مذهب و اصول پایدار اسلامی پیدا کرده بود، و این موضوع در نوشته های اخیر او کاملا منعکس است» (مکتب اسلام، سال دهم، شماره 9، ص 66). جلال در ضمائم کتاب خدمت و خیانت روشنفکران (ج 2، ص 84 ـ 90 «تهران، خوارزمی، 1357») متن سخنرانی امام خمینی را در تاریخ 4 آبان 1343 آورده است).

اکنون که این مطالب را می‎نویسیم، بعد از آن است که در بحث‎های قبل، بخشی از کاربرد این اصطلاح یعنی غرب زدگی را مرور کردیم. ستایش از فرنگ و نکوهش آن، در ادبیات فاسی، از میانه قرن سیزدهم هجری از حوالی 1255 معمول بود. اوائل بیشتر ستایش بود و به تدریج، نکوهش رو به فزونی گذاشت (نبگرید: تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، «توکلی طرقی، تهران، 1382» 129 ـ 195) بعدها کلمه فرنگی مآبی باب شد تا نوبت به غرب زدگی رسید. اصطلاحی که جلال می‎گوید، در بکاربردن آن، وامدار فردید است. هرچه بود، این پس از انتشار غرب زدگی بود که اصطلاح یاد شده، بشدت در ادبیات رایج توسط بسیاری از گروهها، و از جمله مذهبی‏ها بکار رفت. نمونه آن در ادبیات امام خمینی در سخنرانی‎های از نجف و تا دوران بعد از انقلاب بود که می‎توان با سرچ تعبیر غربزدگی یا غربزده، آن موارد متعدد را در صحیفه نور یافت. شماری از این موارد را در انتهای بحث «گفتمان تمدن اسلامی بین دو انقلاب» آوردیم. در اینجا می‎خواهیم مروری اجمالی بر دیدگاه‎های جلال داشته باشیم، زیرا این کتاب، یکی از کلیدهای اصلی درک گفتمان تمدن اسلامی در آن دوره است.

چنان که اشاره شد، کتاب غربزدگی در سال 1341 منتشر شد و مولف آخرین بازنویسی را ـ بنا به آنچه در آغاز چاپ رواق از این کتاب آمده ـ در سال 1343 انجام داد. این کتاب چنان که از فهرست آن معلوم است، تمرکزش روی پدیده غربزدگی است، آن هم در جامعه یا جوامعی که فرهنگ سنتی گذشته خویش را داشته اند، خود را از آن لباس قدیم خلع کرده، و در حال پوشیدن لباس تازه‎ای به نام غرب هستند. اگر از این کتاب در گفتمان تمدن اسلامی در دوره پهلوی یاد و گزارش می‎شود، به این دلیل است که اصولا بحث‎های تمدن اسلامی ما در این دوره، در چارچوب منازعه با غرب شکل گرفته و ما در جدال میان دو تمدن، و مظاهر آنها، درگیر شده‎ایم. قومی که تشبه به قوم دیگر یافته و گرفتار شده است. سابقه مساله را از اصطلاح «فرنگی مآبی» دوره قاجار، تا اروپائی گری کسروی، و سپس در کتاب «تسخیر تمدن فرنگی» شادمان کما بیش آگاهیم. این را هم می‎دانیم که ظرف این داستان بزرگتر از چیزی است که جلال کرد،. کاری که قبل از وی شادمان و فردید کردند، آنچه بعد از او سید حسین نصر، زیر نظر کربن و همراه با جماعتی از روشنفکران ضد غربی اما متکی به تفکر شرقی و بویژه هندی پدید آوردند.البته کار جلال جلوه بیشتری و نفوذ توده‏ای‏تری داشت. مواضع اینها هم قدری متفاوت بود، ولی شاید همه اینها و حتی آنچه شریعتی می‎گفت، قالب‎های واحدی داشت. حتی شاید بشود گفت، خود این قالب و داستان هم نوعی غرب زدگی بود. مثلا دو نگاه نصر و فردید فلسفی تر، نگاه شادمان همراه و مساعد با تسخیر تمدن فرنگی به شرط درآمیختن آن با فرهنگ بومی، و نگاه جلال، با حالت دشمنانه نسبت به مظاهر تمدن غرب و بیشتر متمرکز روی فرهنگ سنتی بود. شریعتی هم البته داخل این ادبیات است اما همه انواع این گرایش را در او می‎شود دید. تنفر از غرب و ماشین، در بیشتر این افکار موج می‎زند، ماشینیسم نخ تسبیح آنهاست، و البته و به صورت کلی هم علم و تمدن خوب است، اما صورت غربی آن فاجعه بار و غیر قابل تحمل است، و بویژه تجربه‎های موجود در جامعه ایرانی، چیزی شبیه به منجلاب [غربی] در منجلاب [شرقی] است.

یک نکته را باید در غربزدگی دید، و آن این است که کمابیش، نویسنده دنبال اصالت شرق بر اساس اسلام و تشیع انقلابی است. این را بارها جسته و گریخته اشاره می‎کند و سعی می‎کند تا اندازه‎ای که به ایران مربوط می‎شود روی آن تأکید کند. بخشی از این نگاه، به اصل اسلام به عنوان دین سلم و آرامش است، که به قدر ضرورت به شمشیر پناه می‎برد و او مانند مدافعین اسلام، نمی‎پذیرد که با شمشیر پیش رفته باشد، اما به هر حال، روی مفهوم تعرض و تهاجم، به عنوان عامل توسعه، هم برای غرب مسیحی و جدید، و هم شرق اسلامی قدیم تأکید دارد. این را اجمال داشته باشیم تا کتاب را مرور کنیم.

در بخش اول، «طرح یک بیماری» غربزدگی به مثابه یک بیماری دیده می‎شود و دو سر دارد، یکی غرب و دیگری ما که غربزده‎ایم. غر ب همان ممالک پیشرفته است و شامل شوروی هم می‎شود. ما هم که آسیا و آفریقا هستیم و جاهای دیگر که اسیر مسیحیت شده ایم و مواد خام از این سمت به آن سمت رفته است (ص 22). تعریف جغرافیایی البته مشکل است، یک گروه آنها، که دارا هستند، با مرگ و میر اندک، و دارای خدمات اجتماعی، و گروه دوم آنان ـ یعنی ما ـ که فقیرند، مرگ و میر فراوان دارند، خدمات اجتماعی هیچ و...(ص 23). دو قطب شرق و غرب، امریکا و شوروی در توافق با هم، در مقابل قطب گرسنه قرار دارند. آنها پشت سر هر کودتایی در قطب دوم هستند و با هم توافق دارند. آن زمان گذشت که جهان سرمایه داری و کمونیستی علیه هم بودند، الان در مسیر توافق برای تقسیم منافع هستند (ص 25). دیگر داستان ایدئولوژی سرآمده است. دوره ایدئولوژی‎ها گذشته و حالا زمان تسلط «مکانیزم» و «ماشین» است. حالا عصر خروشچف ـ نه استالین ـ است که رادیو مسکو هم انقلاب سفید ایران را تأیید می‎کند (ص 26) در این میانه سازمان‎های بین المللی هم درست شده که «گول زنکهای غربی است که در لباسی تازه به استعمار دنیای دوم می‎رود». ما هم راهی جز مصرف «ماشین» نداریم، باید قانع باشیم و ارزان مزد بمانیم (ص 27). حرف اصلی این دفتر این است که «ما نتوانستیم شخصیت فرهنگی ـ تاریخی خودمان را در قبال ماشین و هجوم جبری‎اش حفظ کنیم، بلکه مضمحل شده ایم». و «تا وقتی ماهیت و اساس و فلسفه تمدن غرب را درنیافته ایم، و تنها به صورت و به ظاهر ادای غرب را در می‎آوریم، با مصرف کردن ماشین‎هایش، درست همچون آن خریم که در پوست شیر رفته ایم» (ص 28). شگفت که «ما تا وقتی تنها مصرف کننده ایم، غرب زده ایم». وقتی هم ماشین می‎سازیم، باز هم ماشین زده خواهیم شد، مثل «خود غرب که فریادش از خود سری تکنولوژی و ماشین به هواست» (ص 29). اشاره به تجربه ژاپن هم دارد، و این که ما عرضه این که مثل ژاپن هم باشیم، نداشتیم. غرب ما را شرق نامید، آن هم از ابتدای بیدار شدن از خواب زمستانه قرون وسطی، و هر بار با نامی، و مهم‎تر از همه با «عمران» و استعمار، سراغ ما آمد. وضع مقاومت ما بهتر بود، اما افریقا از همه سربه راهتر بود، چون «بومیانش بر زمینه هیچ سنت شهرنشینی یا دینی گسترده، قدم نمی‎زدند». زندگی قبیله و هر جایی از آن رنگی داشت (ص 30). این را در باره افریقا بیشتر شرح می‎دهد، و می‎افزاید «اما ما شرقی‎های خاورمیانه، نه چنان پذیرا بودیم و نه چنین امید بخش» (ص 32). جلال می‎خواهد اصالتی به شرق و فرهنگ سنتی آن بدهد. اینجا می‎گوید، غرب به طور خاص، تلاش کرد بین ما و عثمانی اختلاف اندازد و ... این حرکت‎ها ادامه داشت. این که سعی کردند اسلام را بشناسند و با آن مواجه شوند. کار روی اسلام و شناختن بهتر این دیار، و این که «دایرة المعارف اسلامی» نوشتند، برای همین بود (ص 32). «فقط مابودیم که در صورت، و نیز در حقیقت کلیت اسلامی، تنها سدّ بودیم در مقابل گسترش تمدن اروپایی» یعنی استعمار و مسیحیت (ص 33). اینجا به اجمال غرب‏زدگی را تعریف می‎کند: «مجموعه عوارضی که در زندگی و فرهنگ و تمدن و روش اندیشه ی مردمان نقطه‎ای از عالم حادث شده است بی‎هیچ سنتی، به عنوان تکیه گاهی، و بی‎هیچ تداومی در تاریخ، و بی‎هیچ مدرج تحول یابنده‎ای بلکه فقط به عنوان سوغات ماشین». بر اساس این تعریف، «ما یکی از این مردمانیم» یعنی غرب‏زده‏ها (ص 34).

در بخش بعدی «ریشه‎های بیماری» نگاهی تاریخی به گذشته دارد، با تمرکز بر ایران، و مهاجرت آریایی‎ها و این که ما از هند به سمت غرب گریختیم. وقتی هم اینجا مستقر شدیم، از بس ایل‎های شرقی ـ به گواهی شاهنامه و بقیه حوادث تا مغول و تیمور ـ به ما حمله کردند، ما نگاهمان به «غرب» شد. این پس از آمدن ما از هند به این سمت بود. شاهنامه هم گواه فشارهای ایل‎های شرقی بر ماست. «هربار که خانه‎ای ساختیم تا به کنگره‎اش برسیم، قومی گرسنه و تازنده از شمال شرقی در رسید و نردبان را از زیر پایمان کشیدند، هیچ، همه چیز را از پای بست ویران کرد» (ص 42). این حملات سبب شد «ما کمتر فرصت شهرنشینی» داشته باشیم و به «بورژوازی» نرسیم (ص 43). آنچه هم از هر دولتی از بناها و موسسات فرهنگی ماند، دولت بعدی نابود کرد، ساسانی از اشکانی را، و قاجاری از صفوی را، و «تا همین امروزها که بانک ملی ساختند بر جای تکیه دولت، وزارت دارایی بر جای خوابگاه کریم خانی» (ص 44). بدین ترتیب شهرنشینی از این زاویه هم، در طول تاریخ، استوار نشد و استقرار نیافت. عوامل طبیعی هم موثر بود. ما بیشتر گرما داشتیم تا سرما، برای همین تمدن شهری ـ ساختمانی استواری نداریم، چیزی که بیشتر در مناطق سرد پدید می‎آید (ص 45 ـ 46). اسلام آمد، و در «آبادی‎های میان دجله و فرات» که «رسید، اسلام شد». شمشیر هم بکار بود، اما اصل شمشیر در «مقابل عالم مسیحیت» بود (ص 47). و اما «سَلام اسلام، صلح جویانه‏ترین شعاری است که دینی در عالم داشته». اسلام را به معنایی که در باره فتوحات اسکندر بکار می‎بریم، نباید «جهانگشا» دانست. «اسلام لبیکی بوده است به دعوتی که از سه قرن پیش از بر آمدن ندای اسلام در این دشت برهوت سلطنت‎ها، در دهان مانی و مزدیک به ضرب سرب داغ، خفه شد» (ص 48). اینجا از ظلم ساسانی هم می‎گوید. و این که اسلام را هم گویی ندایی از غرب می‎بیند (ص 49 ـ 51) که ما به طرفش رفتیم. البته این توجه به غرب، تا سیصد سال قبل، رنگ رقابت و حسد و کینه داشته، اما از سیصد سال به این طرف، از روی حسرت و اسف و عبودیت بود (ص 51 ـ 53). تا اینجا تصویر این است که ایرانی‎ها، از شرق گریزان بودند، رو به غرب می‎رفتند، اما در این سیصد سال گذشته، بیشتر از سر درماندگی و عقب ماندگی توجه به غرب داشته‎اند (53 ـ 54).

بخش بعدی «سرچشمه اصلی سیل» است که به نقطه شروع غربزدگی می‎رسیم، غرب به کمک ماشین آمد، عثمانی را بلعید، و سراغ ما آمد. و اما وضع ما، از دوره صفوی به این طرف خوب نبود. مثلا طعنه‎ای به مجلسی و میرداماد و دیگران ـ با ادبیات شریعتی دارد ـ که «عمله ظلم و جور شدند... به خدمت دربار صفوی درآمدند که جعل حدیث کنند». اینجا بود که روحانیون شیعه «حافظان قبور» شدند «امکان شهادت» را کنار گذاشتند. جلال می‎گوید این را در «نون و القلم» نشان داده است (ص 57 ـ 58). باز کمی به عقب بر می‎گردد، از محاصره شدن اروپا در قرون اولیه اسلامی، از سه سمت از طرف اسلام، اندلس و نواحی شرقی. بعد که از قرن 12 میلادی اروپا حرکت خود را آغاز می‎کند «مسیحیان صلح جو و طعنه زن به جهاد اسلامی، بدل به صلیبیان جهاد کننده می‎شوند». در طول جنگهای صلیبی، اقتباسی هم از فرهنگ اسلامی دارند (ص 59). این روش آنها بود که توانستند بیدار شوند و برآیند. آیا الان وقت آن نیست ما هم بیدار شویم و تعرض کنیم؟ (ص 60)، یعنی تسلیم نباشیم؟ باز یک برگشت تاریخی دارد. این که تمدن در دل فلات ایران شکل گرفت، اما با گشایش دریاها، و کشف امریکا و تجارت در شکل جهانی تر، از مراکز تمدنی ما جز پوسته نماند. « پوسته کاروانسراها، پوسته شهرها، پوسته آداب و فرهنگ، پوسته مذهب و معتقدات، پوسته اصول اقتصادی». جاهای دیگر دنیا مهم شد، و ما مشارکتی نداشتیم. این جا بود که به تمام معنا فقیر شدیم (ص 61). اینجا بود که ما «به پیله تصوف صفوی فرو رفتیم و به پیله حکومت وحدت ملی بر مبنای تشیع، دنیا که از ما برگشت، ما از دنیا برگشتیم و غرب را نجس دانستیم» (ص 62). یک خطر دیگری هم که غرب برای ما درست کرد، اتحاد با ترک‎های مسیحی در شرق بود. این را دو سه صفحه گزارش کرده است (ص 62 ـ 64). در این تصویر، همزمان با جنگ‎های صلیبی، تحریک مغولان به حمله به جهان اسلام هم کار اروپائیان بود (ص 66). حمله تیمور هم؛ همه اینها به تصریح یا تلویح، توطئه مسیحیان علیه جهان اسلام است که حتی روسیه هم به خاطر ارتدوکس بودن، تنبیه می‎شود (ص 68). داستان تفرقه دینی میان صفوی و عثمانی و استفاده غربی‎ها هم از این ماجرا، ضمیمه این داستان است (ص 69 ـ 70). این تحلیل‎ها را شریعتی هم داشت و از اتحاد اروپا با صفویان علیه عثمانی گفت. شاید از جلال گرفته بود، هرچند بعید نیست که در اذهان بوده است. البته جلال می‎گوید، قصد دفاع از عثمانی ندارد، اما به هر حال، غرب دنبال این تفرقه دینی بود و صفوی را علیه عثمانی تحریک می‎کرد. مهم این است که همه اینها بلایی بوده که «غرب» بر سر «شرق» آورد (ص 70).

بخش بعدی «نخستین گندیدگی‎ها» از آمدن فرنگیان به ایران عصر صفوی یاد می‎شود، این که چه اندازه مسافران فرنگی از شاهان صفوی ستایش می‎کنند و «چه پیزری نهاده‎اند لای پالان آدمکشی‎های عباس صفوی یا بی‎بته‎گی‎های سلطان حسین» (ص 76). ما رو به افول هستیم، از سقوط صفویه به دست غلجاییان افغان، تا ترکمان چای، و بعد هم زدن روحانیت در مشروطه «روحانیت نیز که آخرین بروج و باروی مقاومت در مقابل فرنگی بود... در مقابل هجوم مقدمات ماشین در لاک خود فرو رفت و ... قدم به قدم عقب نشست» (ص 77). بالا رفتن جنازه شیخ فضل الله بر دار هم «نشانه‎ای از این عقب نشینی بود». این که ـ به نقل از تندرکیا ـ مخالفت او با مشروطه نبود، بلکه اتهام «مدافع مشروعه» و جلال می‎افزاید: «و به عنوان مدافع کلیت تشیع» بر دار رفت (ص 78). از آن به بعد غربزدگی ما آغاز شد.

ادامه داستان غربزدگی پس از مشروطه است. اینجا یک پاورقی مفصل در باره کتاب تسخیر تمدن فرنگی دارد و این که «بر من فضل سبق دارد، و سالها پیش از این اوراق، در جستجوی علاج فرنگی مآبی برآمده» (ص 78 ـ 79). جلال می‎گوید، کسانی در این دوره، برای علاج این مساله راه حل داشتند، اما هر کدام راهی رفتند. «یکی زیر دیگ پلوی سفارت را روشن کرد... دیگری به تقلید از غرب گمان کرد باید لوتر بازی درآورد، ...یکی هم به وحدت اسلامی دعوت کرد» که عثمانی با قتل عام ارمنیان، رسوا شد (ص 80). در اینجا از سیاست‎ها و اقداماتی که علیه روحانیت اعمال شد سخن می‎گوید: «مدارس روحانی در دوره بیست ساله به یکی دو شهر تبعید شد، نفوذش از دستگاه عدلیه و آمار برچیده شد، و پوشیدن لباسش منع شد». روحانیت هم «عکس العمل» جدی نشان نداد و «در بند مقدمات و مقارنات نماز ماند» (ص 81). اینجا ضمن امید به این که روحانیت پایگاه مهمی علیه غرب است، از کوتاه آمدن آن و بند جزئیات شدن آنان انتقاد می‎کند. این که از اهرم‎هایی که دارد استفاده نکرد (ص 82). بعد از آن سراغ قضیه نفت و امتیاز دارسی می‎رود. سال 1299 کودتا شد تا مسائل با یک نفر حل شود (ص 84). سپس قرارداد به دست «آلت فعل» تمدید شد. این حکایت تا ملی شدن نفت و بعد هم کودتای 28 مرداد رسید. «دنباله روی از غرب و از کمپانی‎های نفتی و از دولت‎های غربی، این است حد اعلای تظاهر غربزدگی در زمانه ما» (ص 87). آثار بعدی آن است که سیاست و اقتصاد مملکت دست کمپانی‎های خارجی است (ص 87 ـ 88).

بخش بعدی «جنگ تضادها»ست. یک بخش از این قوم، جماعت شهری، تشبّه به بیگانه جسته‎اند، و بقیه هم در روستاها زندگی می‎کنند. ماشین هم میان ما رواج یافته، تراکتور آمده و آثاری که از خود از اختلاف میان مردم برجای گذاشته است (ص 92). به تدریج، بسیاری از ساکنان روستاها به شهرها می‎آیند. شهر، «بازار مکاره‎ای برای مصنوعات فرنگی» (ص 93). گسترش شهرنشینی خوب است، اما با روستاهای قوی، در حالی که در اینجا روستا از بین می‎رود. انواع ماشین در شهرها فراوان است (ص 94). «جبر مصرف ماشین، شهرنشینی می‎آورد». تعارض روستا و شهر، اولین تضادی است که حاصل غربزدگی ماست (ص 95). تضاد دیگر این است که وقتی شهرنشینی رواج یافت، باید به شکم و زیر شکم برسیم، آن وقت، صنایع خوراکی، صنایع پوشاکی و پیدایش ساندویج و درست کردن کلوب ـ جای مسجد ـ و آمدن سینماها و تله‎ویزیون و مطبوعات تغییر خیلی از چیزهای دیگر سروکار داریم (ص 96). حالا روستاها از بین رفته و شهرها به این صورت گسترش یافته است. خانه‎های شهر، همه حصار دارد و افراد فارغ از همه چیز در آن بسر می‎برند (ص 97 ـ 98). در روستا این طور نبود. تضاد دیگر، ماشین که آمد، کارگر صنایع محلی بیکار می‎شود. قالی بافی و گلیم بافی از بین می‎رود. یک آسیاب مدرن، بسیاری از آس بادهای قدیم را تعطیل کرد (ص 99). تضاد دیگر تغییر فکر است، ابزار زندگی بدوی مثل خیش و کرسی و گیوه و... اعتقاد به خرافات، طلسم و چشم بند و ... می‎آورد، ماشین که آمد این طرز فکرها نیز باید برود، اما نه به این زودی. همان دهاتی‎ها، حالا به شهر آمده اند، و راننده بولدوزر شده اند، اما هنوز افکار قدیمی را دارند (ص 100 ـ 101). جلال شرحی از این موارد بدست می‎دهد، و این که این خود تضادی است که اینها و جامعه درگیرش هستند. تضاد دیگر مربوط به «آزادی دادن به زنان» است. حجاب را از سرشان برداشتیم و در مدارس را به رویشان باز کردیم؛ اما باقی کارها ماند. نه قضاوت، نه حق رأی و نمایندگی مجلس؛ طلاق هم که بسته به رأی مرد است، و. (ص 102) این یک تضاد آشکار بود که پیامدهای فراوان داشت و دارد. یک نتیجه حاصل شد، این که زنان اجازه یافتند در جامعه خود نمایی کنند که نتیجه‎اش بی‎بند و باری هم شد. نتیجه این شد که فقط «به خیل مصرف کنندگان پودر و ماتیک، محصول صنایع غرب» اضافه کردیم، «صورت دیگر از غرب زدگی» (ص 102 ـ 103). تضاد دیگر، درگیر شدن نود درصد دهاتی مومن به دین و منتظر ظهور و اهل نماز و زیارت در شهر، به فرهنگ جدید و در وسط این فرهنگ، رواج بی‎دینی. جلال با نثر ویژه خود آنها را وصف می‎کند و این که همین‎ها هنوز در شهر هستند که حکومت را غاصب حق امام زمان می‎دانند، مالیات نمی‎دهند، سر مأمور دولت کلاه می‎گذارند (ص 104)، و این اشاره به همان ایده‎ای است که این مسائل فاصله افتادن میان دولت و ملت است و البته باید توجه داشت که از قدیم بود. در این وسط بچه‎های شهرنشین‎های تازه، «به محض این که به کلاس ششم ابتدایی رسید، از مسجد می‎رود، و به محض این که سینما رفت، مذهب را به طاق نسیان می‎نهد، و به همین علت است که 90 درصد دبیرستان دیده‎های ما لامذهب‎اند. لامذهب که نه، هرهری مذهب‎اند» (105).

در قلمرو فرهنگ، «مدارس ما غربزده می‎سازند؛ آدم‎های همچون نقش بر آب می‎سازند» (ص 106). از نظر جلال، در شرایط جدید «امروز کار افتراق میان مذهب و رقیب اصلیش به آنجا کشیده که حکومت‎هایمان با تکیه به غرب زدگی و با اصرار در تشبّه به بیگانگان، روز به روز بیشتر از پیش در راهی گام می‎زنند که پایانش جز بوار و انحطاط و افلاس نیست. از طرف دیگر مذهب با تمام تأسیسات و آدابش، تا می‎تواند به خرافات تکیه می‎کند و به عهود ماضی و رسوم پوسیده کهن پناه می‎برد، و به دربانی گورستانها قناعت می‎کند و در قرن بیستم، به ملاک‎های قرون وسطایی می‎اندیشد. این روزها به همان اندازه که حکومت ملی در کار تثبیت خود دست به دامان غرب و فرنگی می‎شود، حکومت داخلی مذهبی که در صف مقابل ایستاده، در کار دوام خود هرچه بیشتر به عقب می‎نگرد و می‎گراید» (ص 107 ـ 108).

بخش بعدی «راه شکستن طلسم» است. اکنون اسیر ماشین شده ایم، چه باید بکنیم؟ «درهای زندگی را به روی ماشین ببنیدیم، یا به قعر رسوم عتیق و سنن ملی و مذهبی بگریزیم؟ راه سوم چیست؟ (ص 118). راه سوم که چاره‎ای از آن نیست «جان این دیو ماشین را در شیشه کردن است. آن را به اختیار خویش درآوردن است» (ص 119). وقتی اسب داشتیم از مرتع تا بقیه مسائل آن را داشتیم، و تدارک می‎کردیم، حالا هم باید اقتصاد مناسب ماشین داشته باشیم. از جمله «مدارس که این تخصص‎ها را عملا بیاموزند». همین طور تولید آهن، فولاد، و همه چیز... بعد راه و بازار و دیگر لوازم آن» (ص 119). ماشین طلسمی است که دیگران بر سینه ما زنده اند، سعی کنیم «این طلسم را بگشاییم» (ص 120). این راه حل خوبی است، اما چطور؟ چرا نمی‎شود که نمی‎شود! «نخست آن رعب و حرمت هنوز در دل ما هست». رعب از طلسم. «ما هنوز در زمانه چهل دزد بغداد بسر می‎بریم» (ص 121). جلال در اینجا به مشکلات این که چرا نمی‎توانیم آن شرایط را آماده کنیم می‎پردازد. این که مثلا متخصصین سر کار و جای خودشان نیستند (122). اشکال دیگر این است که «در هنرها ی ملی... ریزه بین بوده و هستیم» اما در کار ماشین گشادبازیم!. باید همان تخصص و احساس، اینجا هم باشد تا بشود (ص 123). آن تخصص بین ما ریشه دارد اما این موارد جدید ریشه ندارد. در واقع، توصیه این است که به تدریج کارهای تخصصی ماشین را در اختیار بگیریم و همه‎اش به خارجی متوسل نشویم (ص 124). دوم این که غرب نمی‎خواهد یک مشتری مانند ما را از دست بدهد، و لذا «مرتب ممانعت می‎کند». در اینجا، به انتقاد از کنگره‎های شرق شناسی می‎پردازد و این که عده‏ای از همین غربی‎ها که چشم دیدن ما را ندارند، ستایش می‎کنند (128 ـ 129). ارتباط بحث این که «نفت می‎رود و در مقابلش ماشین می‎آید با همه متفرعاتش. از مستشرق و متخصص گرفته تا فیلم و ادب و کتاب» (ص 131). در ادامه از اقتصاددانان غرب زده ما یاد می‎کند و این که چطور جاده صاف کردن کمپانی‎ها و کارخانه‎های غرب‎اند (ص 132 ـ 133). بعد هم آمارهای مختلف از واردات و صادرات، و این که سمینارها و کمیسیون‎های برنامه که ایرانی‎ها هم در آنها هستند، «زبده روشنفکران مآب، زبده غرب زدگان ما» (ص 136). روشنفکران ما که در حکومت هستند، حداکثر «دیلماجان مستشاران غربی اند».

بخش بعدی «خری در پوست شیر، یا شیر علم»، در باره غربزدگانی که در کار حکومت هستند، و نقشی که بر عهده دارند. «فرنگ رفته‎ها و درس خوانده‎ها» (ص 141 ـ 142). در این بخش، از نقش سیل تحصیل کردگان جدید در حکومت سخن می‎گوید و این که اینها در تلویزیون و دولت و ... همه جا نقش غربزدگی خود را ایفا می‎کنند (ص 143). «آدم غرب زده، هرهری مذهب است، به هیچ چیز اعتقاد ندارد، اما به هیچ چیز هم بی‎اعتقاد نیست. یک آدم التقاطی است... نه ایمانی دارد، نه مسلکی، نه مرامی، نه اعتقادی، نه به خدا یا به بشریت...» (ص 144). از این قبیل توصیفات در باره غرب زده فراوان بدست می‎دهد (ص 145). «آدم غرب زده شخصیت ندارد، چیزی است بی‎اصالت» (ص 146)، «آدم غرب زده، قرتی است، زن صفت است» (ص 147). «آدم غرب زده چشم به دست و دهان غرب است» (ص 149). در ادامه باز از شرق شناسی و رابطه آن با غرب زدگی می‎گوید. غرب زده ، در تحقیقات مربوط به شرق، «فقط نوشته‎های غربی را مأخذ و ملاک می‎داند» (ص 151). این حساسیت او علیه شرق شناسی شگفت است و مثالهای متنوعی برای آن می‎زند. نگاه او کاملا بدبینانه است: «مستشرقی که چون در ولایت غربی خودش هیچ تخصصی نداشته، و از هر فن و حرفه و تکنیک و ذوقی بی‎بهره بوده، و به این مناسبت با آموختن یک زبان شرقی به خدمت مخفی یا علنی وزارت خارجه مملکت خود درآمده، و بعد به دنبال ماشین ساخت فرنگ ... به این سوی عالم صادر شده، تا ضمن فروش مصنوعات فرنگی، شعری هم دلی دلی بشود، و دل این خریدار وفادار خوش بشود که: بله دیدی، شنیدی، فلانی چه فارسی خوب حرف می‎زد...» (ص 153). اشاره او به شرح نوشتن بر ملاصدرا، می‎تواند اشاره به فعالیتهایی باشد که نصر با کمک دوستان غربی در این باره داشت. بعد هم اشاره به نوشته‎ها و سخنرانی‎های سر منبر دارد که «به نقل از کارلایل و گوستاولوبون و گوبینو و ادوارد بروان و دیگران، به عنوان آخرین اسناد حقانیت فلان کس یا فلان کار یا فلان مذهب داد سخن می‎دهند» (ص 153).

بخش بعدی «اجتماع به هم ریخته»، از کوچ نشینان عشایر یاد می‎کند که بیش از یک و نیم میلیون نفرند، مشکلات آن و این که و باید به شکل منطقی آنها را اسکان بدهند (ص 159 ـ 161). ضمنا نقدی از وضع تقسیم اراضی می‎کند که این روش جواب نخواهد داد (ص 162 ـ 163). روستاها باید ساماندهی شده و هوای فرار از آن به سوی شهر از سر روستایی بیرون برود (ص 163). شهرها نیز باید سامانی یابد، و نمونه‏هایی را مثال می‎زد. وضع سینماها، حتی وضع مساجد و تکیه‎ها و...(ص 163). از نبودن آزادی در جامعه هم گلایه مند است و با احتیاط از آن یاد می‎کند (ص 166 ـ 167). یک مشکل مهم در همه ایران، بحث سرباز گیری است که مکرر روی آن تأکید دارد (ص 168). اصولا بحث ارتش و نظام وضع آشفته‎ای دارد، و باید درست شود.(169 ـ 170). بار دیگر سراغ سیاست، سیاستمداران، احزاب، دستجات سیاسی و مشکلات آن می‎رود (171 ـ 172). نامفهوم بودن دموکراسی در ایران گلایه دیگر اوست (ص 173).

بخش بعدی «فرهنگ و دانشگاه چه می‎کنند»، «هدف نهایی فرهنگ؟ غرب زده پروردن» (ص 177). وی هدف مشخصی برای این همه مدارس متنوع و این که قصد پرورش چه نوع آدمی را دارند، سراغ ندارد. مشتی دیپلمه بیکار، بی‎هدف. برخی مدارس دینی، برخی ملی، و برخی دولتی. اینها برای چه طراحی شده اند، معلوم نیست (178 ـ 179). از 50 هزار آبادی ،40 هزار بدون مدرسه است و کاش بقیه هم نداشت! (ص 179). چندین دانشگاه داریم، تهران، شیراز، جندی شاپور.... و دانشگاه ملی که یک دکان است برای آن دسته از روشنفکران غرب زده که از فرنگ و امریکا برگشته اند» (ص 180). سری هم به رشته‎های درسی می‎زند، و از این که در همه اینها «نه تحقیق تازه ای، نه کشفی و نه اختراعی، نه حل مشکلی و نه هیچ» (ص 181). «دانشکده هنرهای زیبا با تنها دو رشته نقاشی و معماری، تنها موسسه دانشگاهی است که فی الجمله هنرمند می‎پرورد»، همین هم بعد از دیدن نمایشگاه‎های نقاشی اخیر روشن می‎کند که «کار اغلب آنها مصرف کردن رنگ و بوم و شیشه و آهن است»! (ص 183). به همین آهنگ، در باره دانشکده ادبیات هم قضاوت می‎کند، «این که فقط نبش قبر کن می‎پروریم» (ص 184). مدارس دینی هم کارشان این است که «از خطر بی‎دینی» بکاهند. بماند که دانشکده ادبیات هم همان غرب زدگی را دارد و «بزرگترین نشانه زشت غرب زدگی را در استنادی که استادانش به اقوال شرق شناسان می‎کنند» باید دانست (ص 184 ـ 185) باز هم علیه شرق شناسی داد سخن می‎دهد: «حضرات مستشرقان که از هر الهی نامه‎ای دایرة المعارفی ساخته‎اند و از هر ریش نامه‎ای فرهنگی» (ص 185). از حقوقی‎ها، اندکی ستایش می‎کند که «اگر زمانه مجالشان بدهد، حق را از باطل خوب می‎شناسند» و وزانتی به «وزارت عدلیه» داده‎اند (ص 185). کهنه گرایی در دانشکده‎های ادبیات و ور رفتن به متون کهن را نکوهش می‎کند، درست مثل این که «روحانیت در بند شک میان دو سه و توضیح طهارات و نجاسات درمانده است» (ص 186). اینها هم هنوز در همان عوالم قدیم هستند. نگاه امیدوارانه‎ای به «آینده روشنفکری ایران» دارد که «به دلیل همین تنوع در روش تحصیلی و در ریشه و سرزمین تحصیلاتی فرنگ رفتگان» است (ص 188). این که در کشورهای مختلف درس خوانده‎اند و خود این می‎تواند امیدوار کننده باشد که یک دست نیستند. اما با این خیل فرنگ رفتگان چه می‎شود کرد؟ اول این که محیط اینجا را باید آماده کرد، نفس رفتن و درس خواندن فایده‎ای ندارد (ص 188 ـ 189). دیگر این که کاش این جوانان، همان گونه پرشور در وقتی فرنگ هستند، در اینجا خاموش نمی‎شدند و تحرکشان را حفظ می‎کردند. قدری هم به مسائل خانوادگی این جماعت می‎پردازد که مثلا با زن فرنگی بر می‎گردند و این که چه باید کرد (ص 190) و این که آیا این «خود یکی از حادترین صورت‎های بروز غرب زدگی» نیست؟ (ص 192).

بخش بعدی «کمی هم از ماشین زدگی»، و این که «سرعت تحول ماشین و تکنیک از نظر کمی، مولد بحران‎های اجتماعی» می‎شود. اصلا فرض کنید، ماشینی شدیم، تازه همه مشکلات زندگی ماشینی که غربی‎ها دارند، برای ما خواهد بود (ص 198). غربی‎ها برای فروش ماشین‎هایشان، مجبور شدند الجزایر و کنگو و لیبی و ... را لگدمال کنند، و همه این مناطق «زیر چکمه قالتاقهای فرنگی خونین و مالین شده اند» (ص 199). این یعنی این که اروپا هم ماشین صادر می‎کند هم قداره بند، تا بتواند تآترها و مراکز بهداشتی و ... اروپا را نگه دارد. حالا که این کشورها دارند آزاد می‎شوند، اروپا با این مشکل چه خواهد کرد؟ (ص 200). به گفته جلال، در اطراف ماشین، نظامی پدید آمده که خود مشکلات زیادی را ایجاد کرده است (ص 201). بخشی از این مشکل، این است که به جز حواشی مشکلات ناشی از ماشین «اصلا آداب و رسوم خود را از ماشین اخذ می‎کند، از ماشین که خود محصول پراگماتیسم و سیانتیسم و پوزیتیویسم و ایسم‎های دیگر است» (ص 202). اکنون فکر کنید، ما ماشین داشته باشیم، تمام این دشواری‎ها را خواهیم داشت. بماند که تمام نظام‎های صنفی و اتحادیه‎های کارگری و اینها را هم. ما که اصلا دمکراسی نداریم، باید تمام این نظم و ترتیبی اطراف ماشین را داشته باشیم (ص 203). آن وقت شاهد جنگ‎های خیابانی باید باشیم و بعد هم فکر سربازخانه و تمرین جنگهای خیابانی (ص 204). بماند که غرب هم دیگر غرب قرن نوزدهم نیست، او فهمیده است که اگر روزی مثل ارباب به شرق می‎آمد، حالا فقط می‎تواند مشاور باشد (ص 204 ـ 205). اکنون در غرب کسان زیادی هستند که عاشق برخی از پدیده‎های هنری شرق هستند و ملاک‎های غربی را برای سنجش و ارزیابی کنار گذاشته‎اند (ص 205). حالا منتقدانی از شرق نسبت به نوع تسلط غرب بر شرق هستند، به علاوه که خیلی از سیاهان، خود در همان نیویورک فریاد دفاع از افریقا را سر می‎دهند (ص 206). اکنون غرب به دنبال برخی از کالاهای معنوی شرق است  (ص 206 ـ 207). «این پناه بردن مرد غربی به ملاک‎های شرقی و افریقایی در هنر و ادب و در زندگی و اخلاق، دارد کم کم به قلمرو سیاست نیز می‎کشد» (ص 207). حالا فکر کنید غرب زده ما چه حالی دارد. موسیقی خودمان را نشناخته، دنبال موسیقی غربی هستیم (ص 207 ـ 208). جلال این مطالب را می‎گوید تا به شرقی بگوید، باید «به دارایی خویش بیدار و بینا» شود. چرا باید وقتی ماشین غربی را می‎گیرند، «تمام ملاک‎های زندگی غربی را نیز بگیرند؟» (ص 209). اگر چنان که در جای دیگر گفت ماشینیزم امری جبری و حتمی است، پس چرا توصیه می‎کنید این طور نشویم؟ جلال یادی هم به قول خودش از آدم‎های پیش ساخته غربی از هنر پیشه‎های خاص، قهرمانان ساختگی و حتی آدم‎هایی از نوع سرنشینان موشک‎های فضا پیما می‎کند که «وسیله تحمیق خلایق» هستند (ص 210 ـ 211). نوع خبر رسانی از این‎ها در همان مسیر قهرمان سازی‎های فریبکارانه برای دیگران است. «فلان علیا مخدره موشک پیما با فلان جوان رعنای ایضا موشک پیما، ازدواج کرد». و خبرهای بعدی (ص 212). البته که ما نیز می‎توانیم «شخصیت‎های برجسته‎ای را کشف کنیم که «در این نابسامانی اجتماعی ناشی از بحران غرب زدگی، عاقبت این کاروان را به جایی برسانند» (ص 214). کسانی باید باشند که بتوانند بار این تحول را بدوش بکشند (ص 214). جلال امید به جریان روشنفکری دارد، جریان روشنفکری مستقل که بتواند کارهایی انجام دهد، و گام‎هایی را بردارد که با سازمان امنیت و ارتش و سپاه دانش و اینها نمی‎شود برداشت (ص 215). او از درآوردن رهبری کشور از دایره محاصره نیروهایی که او را در انحصار خود گرفته اند، سخن می‎گوید، و تصریح می‎کند که «بیش از این نمی‎شود صراحت داشت». فرهنگ کارش «شکستن هر دیواری است که پیش پای ترقی و تکامل افراشته» شده است. نه غرب زده می‎خواهیم نه افرادی که «انبان معلومات بشری‏اند». این مطالب، آدم را به یاد همان افکار شریعتی می‎اندازد که می‎گفت، جامعه ما ابوذر می‎خواهد. هر دوی اینها «روشنفکر» انقلابی می‎خواهند. «خوشبختی غرب در این است که وقتی دایرة المعارف نویسانش کار خود را تمام کردند، دیگر احتیاجی به وجود این نوع حشرات» نداشت (ص 217). غرب به اجبار ماشین، متخصص ماشین را جای «شخصیت» گذاشت، ما به اجبار وارد کردن ماشین، «غرب زده» را جای شخصیت گذاشتیم. فرهنگ، اینها را تربیت و تحویل رهبر مملکت می‎دهد، «آدم‎های غرب زده پادر هوایی که بر هر مبنایی بی‎ایمانند، نه حزب دارند، نه آمال بشری، و نه سنن و نه اساطیر» (ص 217). این فارغ التحصیلان، چند نوع مالیخولیا هم دارند. اول «بزرگ نمایی» دوم «افتخار به گذشته‎های باستانی». سوم «ساختن دشمن خیالی مدام روزانه برای مردم و پرکردن مطبوعات از آن»، حزب توده، تریاک و این قبیل کشف‎ها (ص 219)

در آخرین بخش کتاب «اقتربت الساعه»، وضعیت غرب زدگی ما را شبیه داستان طاعون آلبرکامو می‎اندازد که در شهری آمد، و در حالی که مردگان را از هر سو به قبرستان می‎بردند، هر کسی در کاری بود. حالا هم همان طاعون او، غرب زدگی ماست (ص 223 ـ 224). طاعون مورد نظر آلبرکامو، ماشینیزم است. می‎گوید یک سوم کتاب را ترجمه و آن را رها کرد. این داستان در نمایشنامه «گرگدن» هم تکرار شد (ص 225). و فیلم «مهر هفتم» که باز حکایتی از عصر جنگهای صلیبی است، و بازیگر از قدس بر می‎گرد و او «در اراضی قدس، همان چیزهایی را دیده است که امروز بازماندگان فرنگی او در دنیای استعمار زده شرق و افریقا می‎بینند». ص 226). اما از این سه مورد، جلال چه تطبیقی با شرایط خود می‎کند؟ «اکنون من کمترین نه به عنوان یک شرقی، بلکه درست به عنوان یک مسلمان صدر اول که به وحی معتقد بود، و گمان می‎کرد که پیش از مرگ خود در صحرای محشر ناظر بر رستاخیز عالمیان خواهد بود می‎بینم که آلبرکامو .... همه از خود عالم غرب، مبشر همین رستاخیزند. همه دل شسته از عاقبت کار بشریت اند» (ص 227). باز در اینجا عینا می‎شود شریعتی و بسیاری دیگر را دید که پایان تاریخ غرب را اعلام می‎کردند. جلال می‎افزاید: «به همین مناسبت، قلم خود را به این آیه تطهیر می‎کنم که فرمود: «اقتربت الساعة و انشق القمر». این آخرین جمله کتاب غرب زدگی است (ص 227). آیا مقصودش از رستاخیر قیامت است و او نابودی بشر را با بمب ئیدروژنی خبر می‎دهد،و نابودی این عالم را، یا رستاخیزی که می‎شود دوباره در آن جان گرفت؟ جلال، البته و همچنان امید روشنفکرانه و یا حتی بازگشت آن مسلمان صدر اول اسلام در ذهنش هست. نیست؟

بخشی از کتاب «گفتمان تمدن اسلامی در دوره پهلوی» (نشر علم)