معرفی کتاب

اصل ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور، در آخرین روز اسفند 1329 به تصویب مجالس شورای ملی و سنا رسید. از این تاریخ تا کودتای 28 مرداد سال 1332 و سقوط دولت دکتر مصدق، 29 ماه فاصله است. مجموعه اسنادی که در این کتاب آمده است، نخستین بار در آبان 1330 از سوی وزارت امور خارجه ی ایران انتشار یافت. این اسناد با متن کامل امتیازنامه ی دادرسی که در تاریخ 9 صفر 1319 قمری در کاخ صاحبقرانیه به امضاء مظفرالدین شاه رسید شروع می شود و آخرین سندی که در این مجموعه آمده است، مورخ 17 مرداد 1330 است. در آن تاریخ چهار ماه و نیم از ملی شدن  صنعت نفت گذشته بود ولی هنوز گروه انبوهی از 2500 نفر کارمندان انگلیسی و 1500 نفر کارمندان هندی شرکت نفت انگلیس و ایران، در ایران بودند. دستور تخلیه ی کامل انگلیسی ها در 4 مهرماه 1330 صادر گردید. و نیروهی نظامی ایران پالایشگاه آبادان را در تصرف خود گرفتند. در آن ایام بود که بریتانیا در نتیجه ی فشار شدید آمریکا، از عزم خود بر پیاده کردن قشون در آبادان منصرف گردید و نخست وزیر کابینه ی کارگری در هیئت دولت رسما اعلام کرد که «با توجه به موضع دولت آمریکا در این باب، توسل به زور را مصلحت نمی داند». آری تجاوز آشکار و  اشغال نظامی خاک ایران، با توجه به اوضاع و احوال روز، عاقلانه به نظر نمی رسید و آمریکا جای شکی باقی نگذاشت که مخالف آن است. بریتانیا آن گزینه را رسما از روی میز برداشت و درعوض تمام توجه خود را بر گزینه ی دیگری متمرکز ساخت و آن، دامن زدن به مخالف خوانی ها و عدم رضایت ها در میان اقشار مردم  ایران و تحریض و تشویق عوامل ذی - نفوذ و مؤثر داخلی، از دربار و مجلس و رؤسای ایلات و دیگران، بر  تخریب وجهه ی مصدق و خالی کردن زیرپای او بود. با این حال واپسین گروه کارمندان انگلیسی که شمارشان 350 نفر بود، در دهم و یازدهم مهرماه 1330 آبادان ار ترک گفتند و در بصره متمرکز شدند. در آن ایام نام ایران در صدر اخبار جهان قرار داشت و اگر بخواهیم مختصری از برجسته ترین وقایع آن روزگار را به دست دهیم، باید از ظهور و سقوط دولت مستعجل حسین علاء و اعتصاب کارگران نفت در فروردین ماه 1330 در آبادان و ورود ناوگان جنگی بریتانیا به خلیج فارس آغاز کنیم. در کش و قوس این تحولات بود که زمینه برای روی کار آمدن سید ضیاء الدین طباطبائی سیاستمدار مورد اعتماد بریتانیا فراهم می آمد. گفته می شد که سید به محض گرفتن رآی اعتماد از مجلس و رسمیت یافتن دولت خود، دست به انحلال مجلس می زند و مصدق و اصحاب او را توقیف می کند و امر نفت را بر اساس اصل پنجاه - پنجاه که در عربستان و کویت مجرا و معمول شده بود، فیصله می بخشد. اما برخلاف انتظار ورق برگشت و مصدق با قبولی پیشنهاد نخست وزیری، ناظرین صحنه ی سیاست را شگفت زده کرد. بدین گونه استعفای علاء نخست وزیر وقت وپذیرش این سمت از سوی مصدق در یک روز انجام شد (7 اردیبهشت 1330). مصدق در گام اول، طرح 9 ماده ای که برای اجرای  اصل ملی شدن صنعت نفت تهیه کرده بود که در ماده ی 5 آن تأسیس «شرکت ملی شدن نفت ایران» اعلام گردید را به مجلس داد و تقاضای تصویب آن را کرد. این طرح که در 5 اردیبهشت به تصویب کمسیون نفت مجلس رسیده بود، در 10 اردیبهشت از سوی مجلسین تصویب شد و دکتر مصدق در 11 اردیبهشت برنامه ی دولت خود را اعلام کرد. در تاریخ 4 خرداد 1330 بریتانیا ماجرای نفت ایران را به عنوان اختلاف میان دو دولت به دیوان دادگستری بین المللی لاهه ارجاع کرد. در تاریخ 20 خرداد هیئتی برای شروع مذاکرات با دولت مصدق به ایران آمدند اما مذاکرات به نتیجه ای نرسید... .

هنوز از این نقطه تا پایان ماجرا راهی دراز در پیش بود؛ راهی دراز و پر شور و شر که در طی آن، نقشه ی براندازی بریتانیا به دست آمریکایی ها اجرا شد. اما اینکه سرانجام قرارداد نفت که کودتای 28 مرداد سال 32 و براندازی  دولت مصدق به خاطر آن صورت گرفته بود چه بود چیزی است که در ادامه به آن اشاره شده است.

این  کتاب از سه قسمت تشکیل شده است. قسمت اول اقتباسی است از کتاب اسناد نفت که اسناد مربوط به صنعت نفت ایران را از قرارداد دارسی  تا مرداد 1330 در برمی گیرد و گویای فعالیت هایی هستند که دولت مصدق در راه ملی شدن صنعت نفت ایران انجام داده است. قسمت دوم، جنبش ملی شدن صنعت نفت را از پایان جنگ جهانی دوم تا کودتای 28 مرداد سال 1332 که منجر به مذاکره با غرب و قرداد کنسرسیوم نفت ایران شد، بررسی می کند. در قسمت سوم، متن کامل قرارداد کنسرسیوم نفت ایران با شرکت های بزرگ نفت دنیا آورده شده است.