معرفی کتاب

vdhk  

پيش روي ما يک سفرنامه جالب توجه از سفري که قريب دو سال به طول انجاميده، آن هم از يک شيعه هندي، از يک اشراف زاده از خانواده نواب هاي کرناتک در جنوب هند،  قرار دارد. گزارش سفري که از شوال 1230 آغاز شده و تا جمادي الاولي 1232 به طول انجاميده است. به تاريخ ميلادي از سپتامبر 1815 تا فوريه 1817. يعني تقريبا به قمري 197 سال پيش.<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

مولف نويسنده اي است آگاه و فرهيخته از رجال سياسي که به تدريج از سياست روي گردانده، به کربلا آمده و پس از حج هم در همانجا مقيم شده است. کتابي هم با عنوان انيس الشيعه داشته که آقابزرگ آن را ديده است.

حافظ محمد با مادرش به حج رفته و در راه اسير وهابيان نسل اول شده و آنان چندان او و کاروانيان را معطل کرده‌اند که زمان حج گذشته و به اجبار راهي مدينه شده ماهها در آنجا مانده سپس به مکه آمده و پس از اعمال حج در سال بعد راهي عراق شده است.

وي در طول سفر هم رفتن و هم برگشتن، سخت ترين مصائب را تحمل کرده و بعدها هم نام سفرنامه اش را تذکره الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق گذاشته است.

در اين سفرنامه اطلاعات گوناگون آمده است. اما به لحاظ سياسي بهترين آنها اطلاعات پراکنده وي در باره وهابيان از يک سو و شروع حملات ابراهيم پاشا به وهابيان از سوي ديگر است. وي با عبدالله بن سعود و هم ابراهيم پاشا در دو مقطع جدا ملاقات کرده است.

حافظ محمد عبدالحسين فردي تاريخدان است، يعني با «تواريخ» به معناي سنتي آن، يعني وفيات و ولادت ها کاملا آشناست. کتاب حاضر يک تقويم تاريخي براي ايام مختلف به حساب مي آيد. در ارجاعاتي که به کتاب انيس الشيعه او ديدم، فکر مي کنم که به طور معمول تاريخ تولد حضرت عباس عليه السلام از او نقل شده است. اما مصدر اصلي را الان به خاطر ندارم. کتاب انيس الشيعه او بايد کتاب خوبي باشد. کجاست؟

تحقيري که در باره عجم در مدينه اعمال مي شده از پايه هاي اين کتاب است. مطالب آن را در مقدمه به تفصيل آورده ام. نويسنده خود را هندي معرفي مي کند تا در امان باشد. تقيه هم اصل است و در چند ماهي که در مدينه بسر مي برد مجبور است با تقيه زندگي کند. شيعيان در اين شرايط معمولا نصف دينشان را با تقيه حفظ مي کنند.  نويسنده ما زن همراهش نبوده که نيم ديگرش را با آن حفظ کند. گرچه دو کنيز داشته است. يکبار هم يکي فرار مي کند که پيدايش مي کنند.

به نوشته او در مسير، در پول گرفتن در حق عجم نهايت ستم مي شود: «ناله و زاري عجم‌ها به کهکشان فلک رسيد و بر غريبي حجّاج دل مي‌سوخت. و چاره‌اي نداشتيم». وقتي دست دزدان از ديگران کوتاه بود، به سراغ عجم مي‌آمدند که دفاعي نداشتند: «دستبرد غارت و نهب بر خيام عجم‌ها نمودند؛ و هر چه مي‌يافتند مي‌بردند و مي‌زدند». مبارکِ حربيِ وهابي در اين باره، در طول راه بر حجاج عجم سخت مي‌گرفت: «محصّل‌هاي مبارک بر عجم‌ها شدّت مي‌نمايند؛ و گريۀ حاجيان بيت اللّه الحرام به بيت المعمور رسانيده و فرياد يا اللّه يا اللّه بلند و در کوهسار پيچيده‌. عجب حالتي است که به شرح نخواهد گنجيد».

در مدينه هم، مردمان متعصّب آن کار را بر زائران عجمي سخت مي‌گرفتند: «وقت عصر در مسجد نبي ـ ‌صلّي اللّه عليه وآله وسلم‌ـ رفتم و نماز خواندم. مزوّر آمده زيارت خوانيد. امّا مردم بسيار متعصّب‌اند و عجم را نمي‌گذارند، بسيار تشدّد مي‌کنند».

ذيل رويدادهاي روز 22 جمادي الاولي سال 1231 از دو رويداد همزمان در ارتباط با بقيع ياد مي‌کند. يکي آن که «يک عجم را بسيار در حرم زدند؛ وقتي که بياض مي‌خواند، در آن زيارت و غيره بود» و نکتة ديگر آن که «وقت عصر عجم‌ها صندوق مبارک ائمۀ اربعه ـ‌عليهم السلام‌ـ در بقيع نصب کردند. الحمد لله رب‌ّ العالمين‌».

به مناسبت روز 25 همان ماه مي‌نويسد: « ضريح جناب سيدة نساء العالمين ـ‌ صلوات اللّه عليها و علي

ذرّيتهاـ در بقيع نصب کردند، و پيشتر صندوق مبارک ائمه ـ ‌عليهم السلام‌ـ نصب شده بود». چند روز بعد از آن «شنيدم که بعضي از عجم زيارت عاشوره در حرم مي‌خواندند. آن بياض را نزد قاضي بردند و عجم را زدند. غرض، عجم‌ها بد کار کردند». و باز چند روز بعد «عجم‌ها را اذن علي بيرون کرده، تأکيد نمود که در بازار هيچ چيز به ايشان نفروشند».

زماني که يکي از اين ستمگران از حمله­دار و غيره مي‌مرد، عجم‌ها جشن مي‌گرفتند: «حاجي صالح حمله‌دار وقت عصر فوت شد، عيد عجم‌ها شد. براي همين زندگي ظلم مي‌کرد؟»

به هر حال شرحي از مطالب مهم را در مقدمه آورده‌ايم. اصل نسخه در آلمان بود و دوستي واسطه شد و خانم دوغان زحمت اوليه را کشيد و من هم نگاه نهايي. هر اشکالي که هست بر عهده من است.