معرفی کتاب

شناسایی منابع و مصادر و نیز رده بندی آن ها امری بایسته و لازم در هر پژوهش است؛ زیرا شناخت منابع و به کارگیری منابع دست اول، موجب تقویت تحقیق و دستیابی به نتایج صحیح می شود و اگر پایه های تحقیق و مطالعه بر منابع معتبر و صحیح استوار نشود، نمی توان به نتایج به دست آمده از آن پژوهش اتکا و اعتماد کرد. با توجه به رشد و رونق پژوهش های مربوط به تاریخ تشیع در عصر حاضر که متأثر از انقلاب اسلامی ایران است و پای گیری مراکز و مؤسساتی که همت و وظیفه ی خویش را پژوهش در عرصه ی تاریخ تشیع تعریف کرده اند و نیز راه اندازی دوره های آموزشی تاریخ تشیع در مقاطع مختلف و اختصاص عنوانی برای معرفی منابع، پرداختن به منابع، پرداختن به منابع تاریخ تشیع را ضروری می سازد. نوشته ی پیش رو، به معرفی منابعی می پردازد که برای مطالعه و بررسی تاریخ تشیع دارای اهمیت اند. این منابع از سوی نویسندگان با گرایش های مختلف مذهبی تدوین شده است و تاریخ تشیع را می توان به پشتوانه ی منابع نگارش یافته ی غیر شیعیان نیز پیگیری کرد. چنان که برخی از این منابع در بردارنده ی آگاهی هایی در باب تاریخ تشیع و شرح حال دانشمندان شیعی و اشاره به گرایش ایشان است. بنابراین، قلمرو پژوهش حاضر وسیع تر از نگارش هایی است که از سوی شیعیان تدوین شده اند و نوشته های دانشمندان شیعی، بخشی از منابعی هستند که برای آگاهی از تاریخ تشیع سودمندند؛ چنان که همه ی نوشته های شیعیان، مربوط به تاریخ تشیع نیستند. صرف نظر از گرایش های مذهبی نویسندگان، به لحاظ محتوا، منابعی بررسی می شوند که اطلاعات درخور توجهی درباره ی تاریخ تشیع و گروه های مختلف شیعه داشته باشد و برای دریافت و ترسیم تاریخ سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی ایشان را یاری کند. روشن است که منابع گوناگون حدیثی، فقهی و کلامی می توانند به گونه ای برای آگاهی از وضعیت علمی و فکری شیعیان یاری رسان باشند، اما این گونه منابع که مباحث موضوع آن علم را پیگیری می کنند، در این نوشته پیگیری نخواهند شد، البته منابع ناظر بر این علوم که می توانند تاریخ آن علوم را روشن سازند در قلمرو تحقیق قرار خواهند گرفت. 

در معرفی منابع، هرچند تأکید بر شیعه ی دوازده امامی خواهد بود، اما در مواردی همچون بررسی منابع دولت های شیعی، به منابع مربوط به اسماعیلیان و زیدیه نیز پرداخته خواهد شد. افزون بر معرفی منابع تاریخ تشیع که وظیفه ی اصلی پژوهش حاضر است، برخی مطالعات معاصر که با اتکا به منابع کهن به انجام رسیده و در حوزه ی فارسی زبان به ویژه در ایران رواج و بازتاب داشته اند، در متن یا پی نوشت معرفی خواهند شد. پژوهش های به زبان غربی، نیازمند طرح مجزائی بوده و از دامنه ی پژوهش خارج اند. از این کتاب ها، تنها مواردی که به زبان فارسی ترجمه شده اند، استفاده و معرفی خواهند شد. نوشته ی حاضر، منابع و مآخذ گوناگون مربوط به تاریخ سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی تشیع را در پانزده محور ذیل، که درباره ی هر یک آثار درخوری نگارش یافته اند، شناسایی و بررسی خواهد کرد:

1- کلیات، ابزار پژوهش

2- تاریخ عمومی

3- تاریخ محلی

4- جغرافیا

5- سرگذشت نامه

6- تبارشناسی

7- تاریخ دودمانی (خاندان هی علمی تشیع)

8- تاریخ اهل بیت علیهم السلام

9- فرقه های اسلامی

10- قیام های شیعی

11- دولت های شیعه

12- تاریخ اجتماعی

13- منابع ادبی

14- علوم دینی

15- پژوهش های معاصر تاریخ تشیع/ تاریخ فکر