معرفی کتاب

ابن ابی الحدید از معدود عالمان و دانشمندان مشهور معتزلی قرن هشتم هجری است که در بسیاری از دانش های آن روزگار، دارای تألیفاتی است. شرح نهج البلاغه ی وی یکی از ماندگارترین کتاب های اوست. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از منابع گوناگون شفاهی و مکتوب بهره برده است. یکی از عالمان و دانشورانی که وی محضر علمی او را درک کرده، ابوجعفر یحیی بن ابی زید علوی مشهور به نقیب البصرة یا ابوجعفر النقیب است. ابن ابی الحدید در شرح خود بارها این شخصیت را با عبارت ها و تعبیرات گوناگون ستوده است. گفتنی است با همه مهارت و ورزیدگی ابوجعفر النقیب در دانش های آن روز از قبیل کلام، تاریخ، فقه الحدیث، ادبیات و ...، تألیفی از او به جای نمانده است؛ لذا تنها راه دست یابی به افکار و اندیشه های او رجوع به شرح نهج البلاغه ی شاگر فاضلش ابن ابی الحدید است.

ابوجعفر النقیب دو ویژگی دیگر نیز دارد که او را از بقیه ی هم طرازان خود ممتاز کرده است؛ یکی اعتدال و میانه روی است که با وجود آنکه در عصری می زیست که بازار مجادلات کلامی داغ بوده و زمینه برای موضع گیری های تند و خارج از انصاف فراهم بوده است هیچ گاه از جاده اعتدال و انصاف خارج نگشته است. وی در بحث هایی که با شاگرد فاضلش ابن ابی الحدید دارد در عین تقابل عقیدتی که میان آن دو آشکارا دیده می شود هیچ گاه زبانش را آلوده به ناسزا نکرده است و دیگری حریت و آزاداندیشی اوست که در ارائه ی دیدگاه های خود، هیچ گاه در بند تعصبات فرقه ای نشده بلکه تلاشش در رسیدن به حقیقت بوده است؛ شاید بتوان ادعا کرد که او در قرن ششم و اوایل قرن هفتم تجسم اعتدال، عقل گرایی و آزاداندیشی بوده است.

با همه ی این اوصاف، نام برده قرن ها مورد غفلت عالمان مسلمان و مستشرقان قرار گرفته بود تا این که مورخ و پژوهشگر عراقی دکتر مصطفی جواد با نگارش این رساله کوشید تا با ارائه ی شرح حال و اندیشه ی او، غفلت یاد شده را جبران کند. او ابتدا به شرح حال ابوجعفر النقیب پرداخته و سپس به آرا و اندیشه ی او اشاره کرده است.