معرفی کتاب

ما ایرانیان، گویا دو تاریخ مکتوب داریم که یکی را می توان تاریخی واقعی نامید و دیگری را تاریخ اساطیر شمرد. تاریخ واقعی ما تا صد و اندی سال پیش بر ما به کلی مجهول بود و محققین اروپایی آن را روی منابع کتاب های تاریخی یونان و روم و کتیبه ها و منابع دیگر کشف کردند و ما آن را از اروپائیان یاد گرفتیم و پیش از آن، ما فقط تاریخ اساطیری خود را می دانستیم و آن را تاریخ واقعی تصور می کردیم. هنوز هم عامه ی ایرانیان بیشتر به تاریخ اساطیری واقفند تا به تاریخ واقعی و این امر در ارتباط با تاریخ اردبیل نیز صدق می کند.

اردبیل، سرزمین عجیب در ظهور و گذر تمدن بشری، محل تلاقی تمدن های شناخته شده و پیشرو ایران است. مهم تر از همه، محل ظهور حضرت زرتشت پیامبر و تبلیغ آئین مزدایی، وقوع نبردهای مذهبی تورانیان و ایرانیان در این سرزمین مقدس رخ داده است که خود سبب ظهور و حضور ادیان و مذاهب گوناگون و متعدد گردیده است. از سوی دیگر، اردبیل پیش از تاریخ و در طول مهاجرت اقوام و جمیعیت ها از جمله اقوام هند و آریایی، پل گذر از قفقاز به فلات ایران بوده است و در طول قرون و اعصار، اغلب اوقات، ارتش ها به هم گره خورده و با هم در آویخته اند و فرهنگ و تمدن های بشری در آن تلاقی و سازش نموده اند. همچنین نبوغ متضاد فرهنگ ها و ملت ها در آن، چندگاهی رحل اقامت افکنده و با گذر از آن به «میان رودان، سوریه و آناتولی» رسیده اند و در این دفتر از آن ها سخن رفته است.

تلاقی تمدن آشور، اورارتور، مانناها و مادها، وقوع جنگ های ایرانیان در دوره ی اشکانیان و ساسانیان با رومی ها بر سر ارمنستان، هجوم خزرها و سکاها و اعراب به اردبیل که مرکز آذربایجان و دارنده ی تخت زرین بود، نشان می دهد که اردبیل نقش میدان داری جنگ ها، تامین تدارکات نبردها در تاریخ پیروزی و شکست ها به خوبی نقش ایفا نموده و سرافراز از آن بیرون آمده است. در دوره ی معاصر نیز، در جنگ های ایران و روس و انعقاد قرار دادهای گلستان و ترکمن چای و جدایی قفقاز از ایران، همان نقش تاریخی را داشته است و در جنگ جهانی اول و دوم، روس ها و عثمانی ها که اردبیل را اشغال نمودند این ناحیه، تاوان سنگین اشغالگری در قبال تاریخ ایران و جهان داده است.

باز هم شهر اردبیل با دو ویژگی برجسته ی دیگر در تاریخ، نقش مهمی را ایفا کرده است. نخستین آن، قرار گرفتن بر سر راه تجاری قفقاز، آذربایجان و فلات ایران است. اردبیل، منزلگاه مهم بر سر راه جاده ی مشهور ابریشم بوده است که خاور دور و آسیای مرکزی را از طریق زمینی و با عبور از کنار دریای خزر و نیز از طریق راه تجاری جاده ی ابریشم در مسیر زنجان به کرمانشاه و تبریز و قفقاز را بر عهده داشته است. برجستگی دیگر اردبیل به لحاظ موقعیت آن در غرب دریای خزر و جنگل های آن است که این شهر را در پناه امن خود نگه داشته و از غارتگری نظامیان و ارتشداران تا حدودی دور نگه داشته است و همین ویژگی قرار گرفتن در گوشه ی دنج دریای خزر، فرصتی برای شیوخ و صوفیان صوفی فراهم کرد و فرصت تاریخی نابی را در اختیار آن ها قرار داد تا با کمک و مساعدت قزلباشان صفوی به پا خاسته و با اعلام مذهب رسمی شیعه دوازده امامی، دولت یکپارچه در ایران بوجود آمد. 

مولفه های موصوف به خوبی اهمیت تاریخ اردبیل را نشان می دهد، به خصوص برای ما که کهن شهر اردبیل، یادگار هزاران سال انس و الفت نیاکان ماست که در قلب و چرخه ی حوادث تاریخی مانند نگینی در شادابی ها و غم های روزگار درخشیده اند. این مدت دراز را روان آدمی به یک لحظه و با اوراق جادوئی این دفتر سیر می کند و زوایای تاریک و پنهان آن را می کاود. در این راستا کتاب سه جلدی سیری در تاریخ کهن شهر اردبیل با مراجعه به منابع اصلی هر دوره تدوین گشته و به تدریج منتشر شده است.

جلد اول از دوره ی اساطیری و با استناد به منابع اصلی مانند کتاب ارزشمند اوستا، یادگار زریران، شاهنامه ی فردوسی ... و نیز منابع یافته های باستان شناسی مورد پردازش قرار گرفته است که قسمت مهم آن وجه تسمیه شهر اردبیل و بیان ظهور حضرت زرتشت و نبردهای مذهبی ایرانیان و تورانیان است. در دوره ی اسلامی نیز به استناد منابع دست اول مانند، تاریخ طبری، تاریخ ابن اثیر، ... به بیان ورود عرب ها به ایران و اردبیل که مرکز آذربایجان بود پرداخته و تاریخ اردبیل را در دوره ی امویان و عباسیان بیان نموده است. در دوره ی حکومت های متقارن نیز، تاریخ این شهر را دوره ی ساجیان، آل مسافر، روادیان و سلجوقیان مورد بررسی قرار گرفته است. و در نهایت تحولات اردبیل در دوره ی خوارزمشاهیان، ایلخانان مغول، تیموریان و حکومت های ترکمانان قره قویونلو و آق قویونلو تا ظهور صفویان، به خصوص حوادث بسیار تلخ حمله و یورش قوم مغول و تاتار، در مدت سه سال انشاء گردیده است.

جلد دوم کتاب نیز شامل تاریخ اردبیل در دوره ی صفویان، افشاریان و زندیه است.

جلد سوم کتاب، سیری در تاریخ کهن شهر اردبیل، تحت عنوان تاریخ اردبیل در عهد قاجار است.