معرفی کتاب

در اواسط قرن شانزدهم / دهم انگلیسی ها نیز مانند پرتغالی ها و اسپانیایی ها تصمیم گرفتند با آسیا تجارت کنند. اما انجام این کار میسر نبود. زیرا دریای مدیترانه زیر سلطه عثمانی ها بود و پرتغالی ها و اسپانیایی ها مسیرهای دریایی تازه کشف شده در دریای جنوبی را تحت کنترل داشتند. بنابراین، انگلیسی ها تصمیم گرفتند از طریق روسیه با آسیا تجارت کنند. در اولین گام ریچارد چانسلر به روسیه اعزام شد. در این سفر به بازرگانان انگلیسی اجازه داده شد تا آزادانه در روسیه تجارت کنند. در دومین سفر، تجارت انحصاری دریای سفید به این گروه واگذار شد. انگلیسی ها با کسب این امتیاز در شهرهای بزرگ روسیه دفاتر تجاری تأسیس کردند. سال بعد، هیئت جدیدی به ریاست آنتونی جنکینسون از لندن عازم مسکو شد. او پس از پشت سر گذاشتن سفر خطرناک خود، امتیازات قابل توجهی از روسیه به دست آورد اما چون برقراری تجارت با ایران و هند، هدف دراز مدت انگلیسی ها بود، جنکینسون مسکو را ترک کرد و به آستراخان آمد. از آنجا در اقدامی جسورانه عازم قلمرو اوزبک ها شد. به شهرهای اورگنچ و بخارا رفت و پس از ان قصد داشت به ایران سفر کند. اما به دلیل ناامنی راه ها به مسکو برگشت و از آنجا به انگلستان رفت. پس از مدتی جنکینسون برای دومین بار به روسیه بازگشت. هدف اصلی این سفر برقراری تجارت با ایران بود. بنابراین وی عازم ایران شد. اما بخت با او یار نبود و پس از دیدار کوتاهی از دربار شاه ایران اخراج شد و به لندن بازگشت. انگلیسی ها علی رغم این ناکامی به تلاش برای رابطه تجاری با ایران و کسب امتیاز ادامه دادند. جنکینسون پیش از ترک مسکو دو تن از بازرگانان انگلیسی به نام های ریچارد چینی و توماس آلکاک را به ایران اعزام کرد. ریچارد چینی توانست کالاهایش را در قزوین به فروش رساند. تجارت او در ایران نشان می دهد که سفر جنکینسون بی نتیجه هم نبود و این چنین راه برای تجارت انگلیسی ها هموار شد. اما توماس آلکاک به قتل رسید. ریچارد چینی با کالاهایی که در ایران خریداری کرده بود به مسکو برگشت و وقایع این سفر را به عاملان کمپانی گزارش داد. چند سال بعد سومین گروه از بازرگانان انگلیسی به ریاست یکی از عاملان کمپانی به نام آرتور ادواردز به ایران آمدند. اما باز بخت با آن ها یار نبود. مرگ دو تن از بازرگانان انگلیسی شرایط را بدتر کرد. با این وجود دیدار ادواردز با شاه ایران موجب شد تا امتیازات قابل توجهی برای انگلیس به دست آورد. در نتیجه کمپانی ایشان در ایران مستحکم شد. ادواردز پس از این سفر موفقیت آمیز به آستراخان برگشت و چند سال بعد برای دومین بار به ایران آمد. سومین دسته از انگلیسی ها به ریاست دو تن از عاملان کمپانی به نام های توماس بانیستر و جفری دوکت به ایران آمدند. آنان برای تجارت به شهرهای قزوین، تبریز و اردبیل رفتند، سپس به آستراخان برگشتند. در مسیر سفر با مشکلات زیادی مواجه شدند. به دام قزاق ها افتادند و بخش اعظم کالاها را از دست دادند که اگر به سلامت به انگلستان می رسیدند، آن سفر می توانست یکی از سودآورترین سفرهای بازرگانان کمپانی باشد. گزارش این سفر پر خطر متعلق به یکی از بازرگانان به نام لیونل پلامتری است. چهارمین و آخرین سفر نمایندگان کمپانی مسکوی به ایران به ریاست سه تن از عاملان آن کمپانی به نام های ویلیام ترن بال، متیو تایلبویس و پیتر گارارد انجام شد. در این سفر نیز انگلیسی ها پیش از ترک ایران یکی از کشتی ها، بخشی از نقدینگی و کالاهای خود را از دست دادند. سفر به آستراخان هم به فاجعه تبدیل شد که موجب از دست دادن بخشی دیگر از کالاها شد. وقایع این سفر را مترجم به نام کریستوفر باروگ گزارش داده است. به این ترتیب کمپانی مسکوی در رسیدن به هدف خود ناکام ماند. هرچند مسیری که انتخاب کرده بود در قیاس با مسیر آفریقا کوتاه تر بود، اما خطرات بیشتری داشت. سرانجام، انگلیسی ها متقاعد شدند که این مسیر را ترک کنند و برای رسیدن به آسیا به رقابت با اسپانیایی ها و پرتغالی ها روی آورند. سفرنامه ها و مکاتبات این بازرگانان جسور را انجمن  هکلویت جمع آوری و چاپ کرد. 

این سفرنامه ها اطلاعات ارزشمندی در مورد ایران در دوره شاه طهماسب و شاه محمد خدابنده (996-985 ق)، قلمرو اوزبک ها و روسیه در اختیار ما قرار می دهند. سفرنامه جنکینسون به عنوان مفصل ترین بخش این مجموعه است. در یک ارزیابی کلی باید گفت نوشته های بازرگانان انگلیسی بیش از هرچیز به اوضاع اقتصادی و تجاری ایران در دوره شاه طهماسب اختصاص دارد. این مجموعه را می توان بهترین منبع در مورد اقتصاد و تجارت ایران در این دوره دانست چون مسائل سیاسی و اجتماعی، در این سفرنامه ها بازتاب اندکی دارند. زیرا هدف نویسندگان آن ها تهیه گزارشی در مورد عملکرد بازرگانان انگلیسی و اوضاع تجاری ایران، جهت ارائه به مدیران کمپانی در لندن بود. با این وجود، اطلاعات ارزشمندی در مورد اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در این گزارش ها یافت می شود. 

فهرست عناوین اصلی:

سفرنامه آنتونی جنکینسون

بخش اول: روسیه و قلمرو اوزبک ها

بخش دوم: روسیه و ایران

سفرنامه ریچارد چینی

سفرنامه آرتور ادواردز

گزارش اول

گزارش دوم

سفرنامه ریچارد ویلز

سفرنامه لورنس چاپمن

سفرنامه لیونل پلامتری

سفرنامه کریستوفر باروگ