معرفی کتاب

در کتاب حاضر که نتیجه سه سال تحقیق و بررسی در اسناد وزارت خارجه آمریکاست، بار دیگر موضوع قحطی تحمیلی بر ایران در برابر دید و اندیشه مخاطبان قرار گرفته است. اما نه قحطی سال های جنگ جهانی اول که نزدیک ده میلیون نفر از مردم ایران را طعمه هوس های استعماری دولت های روس و انگلیس کرد، بلکه این بار قحطی دیگری، هر چند با ابعادی کوچک تر، که در قسمتی از سال های جنگ جهانی دوم بر اثر دسیسه ها و تبانی دولت های انگلیس، آمریکا و شوروی بر ملت ایران تحمیل شد و حدود 4 میلیون نفر از هموطنان مان را با گرسنگی و بیماری وارداتی از پای درآورد. 

در این کتاب عموما مشاهدات مستقیم و مکاتبات لوئیس دریفوس، وزیر مختار وقت آمریکا در ایران، با وزارت خارجه کشور متبوع خود گردآوری و در معرض دید و نظر خوانندگان قرار گرفته و نویسنده به  خوبی توانسته تأثیرات متقابل «کم کاری عامدانه دولت های خارجی» و «بی ثباتی دولت داخلی» بر یکدیگر را تشریح کرده و نتیجه آن را در بروز بلای قحطی و بیماری در شهرهای ایران به تصویر بکشد. همچنین علاوه بر اسنادی که به نقش «بازیگران خارجی» در ایجاد و تداوم قحطی مذکور می پردازند، تحلیل و بررسی همه جانبه «ایران ماه های ابتدایی محمدرضا شاه» و میراثی که رضاخان برای فرزندش بر جای گذاشت نیز، در فهم چرایی بروز قحطی مؤثر خواهد بود.

بنابراین شاید اگر مشاور رئیس جمهور آمریکا رونوشت نامه سفیر کبیر دولت انگلیس که در آن درباره ی ایران نوشته بود -«گرسنگی، شیوه بی نظیری برای مهار این کشور است» - را ندیده و به دولت متبوعش مخابره نکرده بود؛ امروز هیچ کس از آن باخبر نمی شد. چرا که تأکیر وزارت امور خارجه و سازمان اطلاعات انگلیس بر عدم انتشار اسناد مربوط به اقدامات دولت بریتانیا در سال های جنگ جهانی اول و دوم، منابع در دسترس را محدود و تاریخ نگاری آن دوره را بیش از پیش دشوار کرده است. از سوی دیگر، تأثیر پذیری مستقیم و غیر مستقیم تاریخ نگاری دوران پهلوی با اتکاء صرف یه اسناد دولتی انگلستان؛ باعث غالب شدن «قرائت انگلیسی» تاریخ ایران شده است. این مسأله علاوه بر آن که از صحت و دقت یک پژوهش تاریخ می کاهد، باعث نادیده گرفتن ناخواسته سایر ابعاد و جوانب تاریخ می شود و امکان روایت و قضاوتی صحیح و همه جانبه را؛ هم برای پژوهشگر و هم برای مخاطب سخت تر می کند.

«اوضاع ایران در دوران جنگ جهانی اول و دوم» در آیینه اسناد خارجی؛ می تواند پرده از این بخش ناگفته تاریخ ایران بردارد. عدم استفاده از اسناد سایر دولت های نقش آفرین در ایران از سویی؛ و اصرار وزارت امور خارجه و سازمان اطلاعات انگلیس بر عدم انتشار اسناد خود درباره این مقطع زمانی، باعث شده پژوهشگرانی چون نویسنده ی این مجموعه به سراغ اسناد آرشیو وزارت امور خارجه آمریکا رفته و بکوشند «روایت متفاوتی» از آن دوره ارائه دهند.

فهرست فصل های کتاب:

فصل اول: مقدمه

فصل دوم: پیمان اتحاد سه جانبه؛ هراس از شرارت و شیطنت شوروی در شمال ایران

فصل سوم: دولیت سهیلی، قطع رابطه با ژاپن، و برنامه وام و اجاره به ایران

فصل چهارم: درخواست های ایران و اقدامات خنثی کننده انگلیس در واشنگتن

فصل پنجم: مناقشات پولی و ارزی ایران و انگلیس و کمبود درآمدهای نفتی

فصل ششم: بحران حمل و نقل و تأسیس هیأت مدیره حمل و نقل جاده ای

فصل هفتم: ایران و مرکز تدارکات خاورمیانه

فصل هشتم: مرکز تدارکات خاورمیانه و واکسن تیفوس

فصل نهم: تأمین اقلام دارویی و قند و شکر؛ چند مطالعه موردی درباره ی عملکرد مرکز تدارکات خاورمیانه

فصل دهم: سرازیر شدن آوارگان لهستانی از روسیه به ایران

فصل یازدهم: صلیب سرخ آمریکا و ایران

فصل دوازدهم: تعمیق بحران و تضعیف دولت علی سهیلی

فصل سیزدهم: انتصاب قوام و افزایش اصطکاک با انگلیس

فصل چهاردهم: تجدید اختلافات مالی و اعلامیه سه جانبه ارزاق و آذوقه

فصل پانزدهم: بلوای نان در تهران

فصل شانزدهم: سقوط قوام و انتصاب مجدد سهیلی

فصل هفدهم: توافق آمریکا و انگلیس و دیدگاه های  آمریکا درباره سیاست انگلیس در ایران

فصل هجدهم: روابط ایران و آمریکا و سیاست آمریکا در قبال ایران

فصل نوزدهم: سیاست روسیه در ایران؛ تبلیغات و فشار

فصل بیستم: سیاست روسیه و اوضاع در آذربایجان و خراسان

فصل بیست و یکم: عدم تحویل به موقع گندم از سوی متفقین

فصل بیست و دوم: روایتی مستند از قحطی 1943- 1942

فصل بیست و سوم: روایتی مستند از اپیدمی تیفوس

فصل بیست و چهارم: شورش عشایر و گسترش هرج و مرج

فصل بیست و پنجم: توافق آمریکا و انگلیس درباره ایران و اعلامیه تهران

فصل بیست و ششم: تلاش برای احیای دیکتاتوری

فصل بیست و هفتم: شبح یک قحطی دیگر و اقداماتی برای دفع آن

فصل بیست و هشتم: توافق آمریکا و انگلیس و فرار از انجام تعهدات در قبال ایران

فصل بیست و نهم: یک فاجعه مالتوسی؛ تلفات قحطی و بیماری