معرفی کتاب

با انتشار روزنامه «كاغذ اخبار» به مدیریت میرزا صالح شیرازی كازرونی در تاریخ دوشنبه 25 محرم 1253هـ.ق (دورهٔ محمدشاه قاجار) حیات روزنامه‌نگاری ایران به معنای امروزی آغاز شد.[1] این روزنامه سه سال منتشر شد و پس از آن تا آغاز دورهٔ ناصری نشریه‌ای در ایران منتشر نشد.

نخستین روزنامه برون‌مرزی

امیرکبیر در دورهٔ ناصری پایه‌گذار و بانی انتشار روزنامه بود. وی با آگاهی از روحیات شاه و به شكلی كه وی به این نهاد اطلاع‌رسانی حساس نشود، آن را به سامان رساند. مطالب مندرج در روزنامه‌های دورهٔ ناصرالدین شاه، به‌خصوص روزنامه‌های دولتی نظیر ایران و اطلاع، چیزى فراتر از شرح شكار شاه و اخبار دربار نبود؛ از جمله مطبوعات غیردولتى عصر ناصرى و مظفرى، روزنامه‏ اختر در اسلامبول و قانون ملكم در لندن و ثریا و پرورش در مصر و حبل‌المتین در كلكته قابل ذكرند.[2] روزنامه اختر آغازگر انتشار مطبوعات برون‌مرزی ایران است که به مدت بیست‌و‌دو سال‌، بین سال‌های ۱۲۵۴ تا ۱۲۷۵ شمسی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۱۳ قمری و ۱۸۷۵ تا ۱۸۹۶ میلادی منتشر شد. نخستین شماره روزنامه اختر در روز پنجشنبه ‌۱۶ ذیحجه سال ۱۲۹۲هـ.ق برابر با ۲۳ دی ۱۲۵۴ و ۱۳ ژانویه ۱۸۷۶ در استانبول (عثمانی سابق) انتشار یافت.

روزنامه اختر به تشویق میرزا نجف‌قلی‌خان تبریزی، یکی از مأموران دولت ایران در پایتخت عثمانی و با حمایت سفیر ایران در دولت عثمانی، میرزا محسن‌خان معین‌الملک و کمک مالی دولت ایران و پشتوانه مالی میرزا‌مهدی تبریزی، تاجر ایرانی مقیم پایتخت عثمانی تأسیس شد. مؤسس و مدیریت روزنامه‌ با آقا محمدطاهر تبریزی و سردبیری آن با میرزا نجفعلی‌خان خویی مترجم و نایب سفارت ایران بود.[3]

مطبوعات عصر مظفرالدین شاه

در دورهٔ مظفرالدین شاه مطبوعات از آزادى بیشترى برخوردار شدند. در این دوره افزون بر روزنامه‌هاى چاپ خارج كه اکنون آزادانه‌تر به فعالیت مى‌پرداختند، ده‌ها روزنامه هفتگى، ماهانه و روزانه نیز منتشر شد. در این دوره شاهد انتشار دو گروه روزنامه هستیم: یک گروه روزنامه‌هاى دولتى كه وزارت انطباعات آنها را منتشر می‌کرد و گروه دیگر روزنامه‌هاى غیردولتى. با وجود نشر روزنامه‌هاى غیردولتى در این دوره، روزنامه‌ها همچنان گرفتار تفتیش و بازرسى وزارت انطباعات بودند. بعد از تشکیل مجلس اول مدیران جراید تلاش زیادی برای برداشتن نظارت و تفتیش دولت بر مطبوعات به عمل آوردند. این امر به صدور دستخطی از سوی مظفرالدین شاه منجر شد که به موجب آن به روزنامه مجلس عنوان روزنامه آزاد داده شد که حکایت از عدم بازرسی روزنامه‌ها از سوی دولت داشت. در شماره اول روزنامه مجلس این عبارت نقل شده بود: «این روزنامه به‌کلی مطلق و آزاد است».[4]

نقش مطبوعات در تشویق افكار عمومی به قانون‌طلبی و مبارزه با استبداد به حدی بود كه آن را ركن چهارم مشروطه لقب دادند. در زمان صدور فرمان مشروطه در تهران نشریه‌هاى ایران، اطلاع، تربیت، ادب، شاهنشاهى، مجموعه اخلاق، در تبریز حدید و كمال و در بوشهر مظفرى منتشر مى‌شد، اما یک سال پس از اعلام حكومت مشروطه، در سال ۱۳۲۵ق شمار روزنامه‌ها به 84 روزنامه رسید. آنها نه‌تنها در تهران، بلكه در شهرستان‌هایى همچون تبریز، رشت، اصفهان، مشهد و بوشهر نیز چاپ می‌شدند. در تهران نخستین روزنامه پس از مشروطه «مجلس» بود. پس از آن روزنامه‌هاى دیگرى همچون وطن، مساوات، نسیم شمال، آینه غیب‌نما، آدمیت، كوكب درّى، نامه حقیقت، روح‌القدس و صوراسرافیل و... به چاپ رسیدند.

در زمان محمدعلی شاه، در حالی كه هنوز یک ماه از سلطنت او نگذشته بود، تشكیلات اداری دگرگون شد. در این دگرگونی وزارت انطباعات برای همیشه منحل و وظایف آن به وزارت علوم و معارف واگذار گردید. در این دوره تمام روزنامه‌های آزاد تعطیل شدند و این وضع سیزده ماه ادامه یافت تا اینكه مشروطه‌خواهان موفق به فتح تهران و بركناری محمدعلی شاه شدند. پس از آن روزنامه‌ها دوباره شروع به انتشار كردند.

پس از سقوط محمدعلی شاه احمدشاه جانشین وی شد. دوران حكومت وی از دوران‌های پرفراز و نشیب برای مطبوعات ایران است. چون وی سیزده سال سن داشت، مطابق قانون اساسی ادارهٔ امور به طور موقت به نایب‌السلطنه سپرده شد. در این زمان روزنامه‌نگاران مهاجر به كشور برگشتند و باری دیگر بازار روزنامه‌نگاری رونق یافت.

تاریخ روزنامه‌نگاری گیلان

تاریخ روزنامه‌نگاری در گیلان شناسنامه‌ای پربار دارد. نخستین نشریه‌ای که در گیلان به چاپ رسید، خیرالکلام به صاحب‌امتیازی شیخ ابوالقاسم افصح‌المتکمین بود. اولین شماره از این روزنامه یکشنبه 24 جمادی‌الثانی 1325 (اول مرداد 1286) در شهر رشت به چاپ رسید و این سرآغازی بود بر یکی از کارآمدترین رسانه‌ها که زبان گویای مردم در بیان تحولات و خواست‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی‌شان بود. فراوانی و گوناگونی عناوین و دیدگاه‌های نشریات موجود در گیلان در اندک زمانی پس از عصر مشروطه، نشان از گسترش سریع روشن‌اندیشی و تجدد در میان گیلانیان دارد؛ امری که منجر به تحولات مهمی در رونق فرهنگ این دیار ‌شد. از زمان انتشار نخستین نشریه در گیلان تا وقوع انقلاب اسلامی، بیش از یکصد و هشتاد نشریه در این استان به چاپ رسید که بعضی از آنها عمری بیش از یک شماره نداشتند و برخی نیز حدود سی سال ادامۀ حیات دادند.

معرفی کتاب

کتابی که در این گفتار به معرفی آن پرداخته‌ایم، اخبار گیلان در مطبوعات عصر قاجار است که رضا نوزاد گرد آورده است. وی در این کتاب اخبار و اطلاعات مربوط به سرزمین گیلان را که از میان اوراق 35 عنوان از نشریات مهم عصر قاجار که در خارج از گیلان منتشر شده استخراج کرده است تا منبعی مستند و دقیق فراروی پژوهشگران و علاقه‌مندان تتبع در تاریخ گیلان قرار دهد.

در این کتاب اخبار و وقایع گیلان از ابتدای تأسیس روزنامه در ایران تا سال‌های پرتپش انقلاب مشروطیت از روزنامه‌های مختلف گردآوری شده است. بسیاری از این وقایع و اخبار را می‌توان با توجه به کتاب‌های مرجع تفسیر نمود و شرح و بسط داد. می‌توان خادم و خائن را معرفی کرد. شهرها، محل‌ها و حتی عمارات را می‌توان مورد بازبینی قرار داد و مکان کنونی‌شان را تعیین نمود و ...، اما گردآورندۀ این کتاب سعی نموده در متن روزنامه‌ها دست نبرده و تعلیقاتی بر متن ننویسد؛ زیرا در مورد هر خبر چندسطری، می‌شود صفحه‌ها قلم زد و شاهد مثال‌هایی از کتاب‌ها و منابع موجود آورد و که کاری بسیاری طولانی می‌شود.

دورترین تاریخ در این کتاب مربوط به روزنامۀ اتفاقیه به تاریخ جمعه یازدهم ربیع الثانی 1267 و نزدیک‌ترین تاریخ از روزنامۀ چهره‌نما مورخ پانزدهم شعبان 1345 است.

در جلد اول اخبار و وقایعی از روزنامه‌های وقایع اتفاقیه، دولت علیه ایران، روزنامه دولتی، دولت علیه ایران، ایران و ایران سلطانی آورده شده است. در یکی از اخبار که از روزنامۀ وقایع اتفاقیه به تاریخ پنج‌شنبه، 15 جمادی الثانی 1272 نقل شده آمده است: «اعلانات - و همچنین کتاب گوهر مراد که از کتب معتبره معرفت و کلام است و در تحصیل عقاید دینیه و تکمیل معارف یقینیه از مبدأ و معاد یک دوره حکمت تمام در هر شهری یک دو نسخه که آن هم زیاده مغلوط بود، بیشتر به هم نمی‌رسید، در این اوقات به سعی و اهتمام جناب فضایل نصاب میرزا محمدباقر لواسانی در دارالطباعة دارالخلافه طهران انطباع یافته هر مجلدی به یک تومان فروخته می‌شود». (ج 1، ص 29)

اخبار روزنامه‌های آزاد، اختر، ادب، الجمال، انجمن مقدس ملی اصفهان، جریده ملی، انجمن تبریز، بشارت، تربیت، تمدن و ثریا روزنامه‌ها و جرایدی هستند که در جلد دوم این کتاب از آنها نام برده شده است.

در خبری که از روزنامۀ تمدن به تاریخ سه‌شنبه 22 محرم الحرام 1326 آمده می‌خوانیم: «جریده فریده نسیم شمال که چندگاه قبل از تراوش خامه ادیب اریب، دانشمند لبیب آقای اشرف‌الدین عالم مطبوعات را از سمت شمال افزا گردیده و به نفخات جان‌فزای خود اهالی گیلان را حیات بخشیده، این ایام چند نسخه از آن به اداره رسید. از پایه و مایه ریزش قلم آنچه استنباط شد فاضل نادر معاصر ما را از کمالات صوری و معنوی حظی وافر است، در ادبیات و سیاسی و تاریخ یدی طولی دارد، خال ملیحی که این چهره زیبا را به غایت نمایش داده طبع سرشاری است که معظم له در سرائیدن قصاید وطنی و نغمات ملی دارد...». (ج 2، ص 353)

در جلد سوم نیز اخبار گیلان در این مطبوعات آورده شده است: چهره‌نما، حبل‌المتین یومیه، حدید، خلاصة الحوادث، خلافت، خورشید، روح‌القدس، شاهنشاهی (علمی)، شرف، شکوفه، صبح صادق، کمال، کوکب دری، مظفری، معارف، ناصری، ندای وطن و وطن.

در صفحۀ 238 از این جلد دربارۀ جرایدی که در سال 1326 قمری در انزلی استفاده می‌شده به نقل از روزنامۀ «حبل‌المتین یومیه» آمده است: «این است فهرست جراید ملی که در انزلی به مصرف می‌رسد: جراید مقدسه حبل‌المتین هفتگی کلکته (30 نسخه)، یومیه طهران (75 عدد)، صوراسرافیل (75 عدد)، مساوات (30 عدد الی 40)، روح‌القدس (20 الی 30 عدد)، رهنما (10 عدد)، تشویق (10 عدد)، آذربایجان (20 عدد)، دعوت الاسلام (10 عدد)، آیینهٔ غیب‌نما (25 عدد)، تمدن (15 الی 20 عدد)، صبح صادق (5 عدد)، خورشید (5 عدد)، جراید اصفهان از هر جهت (15 عدد)، محاکمات (5 عدد)، کشکول (20 عدد)، انجمن تبریز در سابق 80 عدد بوده بعد خیلی تنزل کرده است، متفرقه از هر جهت (20 عدد)، جمع کل (523 عدد). امروزه علی التخمین از پانصد عدد جراید ملی پایتخت و غیره در انزلی به مصرف فروش می‌رود. سایر شهرهای ایران غیر از پایتخت بدیهی است ده مقابل انزلی باید و خریدار داشته باشد. محض اطلاع عرض شد».

بیشتر اخباری که در این کتاب آورده شده حادثه‌ای و مطالب روزمره است، با این حال به نظر می‌رسد اگر گردآورنده مطالب کتاب را بر اساس تاریخ وقایع تنظیم می‌کرد، برای پژوهش‌های علمی و تاریخی مفید‌تر واقع می‌شد.

این کتاب در سه جلد و به تیراژ هزار نسخه در انتشارات «فرهنگ ایلیا» رشت در سال 1394 منتشر شده است.

معرفی از: مرتضی غلامی

منبع: آینه پژوهش - شماره 159