معرفی کتاب

در پژوهش‌های کتابخانه‌ای، معمولا یکی از منابع دست اول، اسناد باقی‌مانده از یک دوره تاریخی است. این موضوع به خصوص برای دوران معاصر بسیار مهم است. کتاب دو جلدی بسیار مهم اسنادی از سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی در دوره پهلوی دوم شامل 643 سند در 1256صفحه، دربرگيرندة صورت‏جلسات كميسيون بررسي مسائل روز است که بيش از يك دهه (15 خرداد 1346 تا 2 خرداد 1356) را در برمی‌گیرد.

به علت اينكه دوره فعاليت كميسيون همزمان با تداوم نهضت امام خميني (ره) و مبارزات مخالفين حكومت پهلوي بوده، اطلاعات كم‏نظيري را از سياست‏هاي رژيم پهلوي در قبال فعاليت‏هاي گوناگون مخالفان حكومت پهلوي و تلاش براي مهار آن از طريق سانسور و ساير محدوديت‏ها، همچنين نحوة انتشار اخبار و تلاش براي هدايت افكار عمومي را آشكار مي‏كند. اين كميسيون با حضور نمايندگان وزارتخانه‏هاي اطلاعات و جهانگردي، فرهنگ و هنر، آموزش و پرورش و پست و تلگراف و تلفن و سازمان اطلاعات و امنيت كشور در وزارت اطلاعات و جهانگردي تشكيل مي‏شد.

در پیشگفتار کتاب آمده است: در يك جمع‌بندي مي‌توان گفت، فعاليت‌هاي كميسيون بررسي مسائل روز به صورت محدود [از سال 1346] آغاز شد و در طول بيش از يك دهه، فعاليت‌هاي آن به تدريج گسترش يافت. اسناد موجود نشان مي‌دهند كه كميسيون در دهه 1350 نقش تكميلي در كنار فعاليت‌هاي ساواك داشته است. نكته آخر اينكه در سال‌هاي آخر فعاليت، حوزة دخالت كميسيون بيش از پيش گسترش يافت و تمامي شئون اجتماعي، فرهنگي، سياسي و اقتصادي را در بر گرفت. بنابراين، مطالب ارائه شده در اين كتاب بسياري از سياست‏هاي پنهان حكومت پهلوي را عيان مي‏كند كه در كمتر منبعي به اين صراحت و جزئيات تاكنون منتشر شده است.

نکات بسیاری جزئی در این کتاب وجود دارد که حساسیت‌ها نسبت به مطالب و اشخاص و سانسور و اعمال محدودیت رژیم را بیان می‌کند.

حساسیت‌های فرهنگی رژیم پهلوی نسبت به آثار و کتب منتشره یا آنهایی که در نوبت ثبت ملی بوده در سراسر این کتاب مشهود است. مطالب مندرج در روزنامه‌ها یا خبرگزاری‌ها، رادیو و ... همه زیر ذره بین کارگزارن فرهنگی رژیم قرار داشته و درباره همه اظهار نظر می‌شود، سانسور، جلوگیری از انتشار، خمیر و امحا شدن، تذکر و واکنش نسبت به رادیو و خبرگزاری‌های خارجی به وفور در این اسناد دیده می‌شود. در چند مورد رژیم پهلوی حساسیت نشان می‌داده که عبارتند از استفاده از نام خلیج فارس و واکنش نسبت به استفاده از نام مجعول آن در داخل و خارج از کشور، مطالب خلاف عفت عمومی که بسیار کم است، اشاره به نهضت روحانیون و از همه مهم‌تر اشاره به نام امام خمینی یا چاپ آثار ایشان بوده است.

حساسیت فوق العاده کارگزاران فرهنگی رژیم پهلوی نسبت به امام خمینی (قدس سره) در سراسر کتاب مشهود است. در مجموع در 32 سند از این کتاب از امام خمینی نام برده شده و در همه موارد حساسیت فوق العاده و سانسور نسبت به نام یا آثار ایشان را بیان می‌کند. همچنین نارضایتی رژیم پهلوی از رادیو بغداد را می‌رساندکه نهضت روحانیت در ایران و ... را پیگیری می‌کرده که گویا این‌ها از خدمات آقای سیدمحمود دعایی است.

اکثر قریب به اتفاق اسناد، طبقه بندی سری داشته و از این لحاظ اهمیت آن را می‌رساند.

از بین اسناد فوق، چند مورد زیر انتخاب شده است. نکته قابل ذکر آن که اکثر این اسناد درباره چند موضوع است و گاهی یک پاراگراف آن درباره امام خمینی (ره) است که همان بخش را آوردیم:

سند شماره 13

کتاب تحریر الوسیله به قلم [آیت الله خمینی] که گویا در نجف چاپ شده و درباره تبعید خود و همچنین سپاه دانش دختران و مراکز تعلیماتی آنها مطالبی دارد و نامناسب تشخیص داده می‌شود، قرار شد چنانچه به ایران ارسال بشود از ورود و توزیع آن جلوگیری و جمع‌آوری گردد. (ص 22) 29/1/47

سند شماره 225

رادیو بغداد ضمن ادامه سلسله گفتار خود درباره نهضت روحانیت در ایران خطابه [آیت الله] خمینی را برای سومین بار پخش کرده است. (347) 23/6/48

سند شماره 309

این سند، یکی از اسناد مهم درباره امام خمینی است:

به اطلاع کمیسیون رسید که آقای سید محمدرضا سعیدی قصد دارد قسمتی از رساله [آیت الله] خمینی را انتشار دهد و برای ثبت آن رساله به کتابخانه ملی مراجعه کرده است. نظر این بود که انتشار رساله [آیت الله] خمینی به مصلحت نیست، شماره ثبت داده نشود. (ص 475) 27/10/48

سند شماره 319

این سند نیز جالب است. در کتابی به نام مصیبت صالح، شعری از فردی به نام حبیب چاپ می‌شود که حروف اول آن جمله «خمینی پیروز است» را تشکیل می‌داده. کمیسیون نسبت به آن واکنش نشان داده است:

به اطلاع کمیسیون رسید که کتاب مصیبت‌نامه صالح که چندی قبل در کمیسیون مطرح و به چاپخانه دستور داده شده بود که صفحه 42 آن را که دارای اشعاری است به نام حبیب و حروف اول این اشعار جمله «خمینی پیروز است» را تشکیل می‌دهد عوض نماید. پس از مراجعه به چاپخانه مشاهده شد تعداد یک هزار جلد موجود است و قرار شد صفحه 42 را از کتاب درآوردند، ولی پس از مراجعه مجدد معلوم شد تمام آن توزیع گردیده است. قرار شد طبق مقرار موجود نسبت به چاپخانه اقدام لازم به عمل آید. (ص 488) 11/11/48

سند شماره 326

به اطلاع کمیسیون رسید که کتاب مصیبت‌نامه صالح که در یک صفحه آن اشعاری مربوط به [آیت الله خمینی] داشت و قرار بود آن صفحه تعویض گردد، مورد بررسی قرار گرفته و آن صفحه تعویض شده و انتشار آن پس از تعویض صفحه مورد نظر و ثبت در کتابخانه ملی بلامانع خواهد بود. (ص 496) 20/11/48

سند شماره 335

رادیو بغداد اظهارات موسوی آیت الله زاده اصفهانی و همچنین قسمتی از [دروس] فقه [آیت الله] خمینی [را] پخش کرده است. (ص 508) 3/12/48

سند شماره 434

به اطلاع کمیسیون رسید که اخیرا رساله [آیت الله] خمینی وسیله کتابفروشی اسلامیه و علمیه واقع در خیابان بوذرجمهری، بازار شیرازی، مقابل بانک سپه بدون اخذ شماره ثبت از کتابخانه ملی به فروش می‌رسد. این کتاب در میان بازاری‌ها مورد استقبال قرار گرفته است. قرار شد در این مورد اداره کل مطبوعات بررسی و اقدام نماید. (ص 655) 1/10/50

سند شماره 450

رساله‌های جدیدی از [آیت الله] خمینی در 610 صفحه چاپ شده که با مقایسه نسبت به رساله سال پیش چند فصل اضافه دارد: درباره قانون حمایت خانواده، بلیت‌های اعانه ملی، سپرده‌های بانکی، که باید جمع‌آوری و از تجدید چاپ آن جلوگیری شود. اظهار شد این رساله فاقد نمره ثبت کتابخانه ملی است. (ص 700) 4/12/50

سند شماره 459

این سند هم از جمله اسناد جالب این کتاب است. رساله‌ای را با عنوان آیت الله شاهرودی از کتابخانه ملی مجوز می‌گیرند، ولی به جای آن رساله امام را چاپ کرده‌اند:

چاپ کتاب رساله [آیت الله] خمینی به این صورت است که اصل کتاب به عنوان رساله شاهرودی از کتابخانه ملی اجازه چاپ گرفته و آن را در چاپخانه‌ای طبع کرده‌اند. سپس صفحه اول را در جای دیگر به عنوان رساله توضیح المسائل با نام [آیت الله] خمینی به چاپ رسانده و به کتاب ملحق نموده‌اند. تفاوت نوع کاغذ و طرز چاپ، این مدعی را ثابت می‌کند. نسخه‌ای از این کتاب از کتابفروشی اسلامیه واقع در بازار شیراز به دست آمد. (ص 723) 20/1/51

سند شماره 476

به دنبال سند 450 در کمیسیون دیگری باز بحث انتشار رساله امام مطرح می‌شود:

با توجه به مسائلی که در کمیسیون در تاریخ 4/12/50 مطرح شده است، طبق گزارش‌های رسیده رساله آیت الله خمینی به نام توضیح المسائل با آنکه نوشته شده چاپ نجف اشرف، ولی در تهران افست می‌شود و وسیله شخص یا اشخاصی که در مسجدی هستند که روبه روی بانک رهنی است، توزیع می‌گردد. (ص 758) 24/3/51

سند شماره 512

از رابطه دوستانه مرحوم سیداحمد زنجانی (والد گرامی مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی مد ظله) با امام خمینی مطالب فراوانی وجود دارد. در این سند، اشاره‌ای به کتاب الکلام یجر الکلام و ذکر امام شده و حساسیت رژیم را می‌رساند:

کتابی در 2 جلد در قم تحت عنوان «الکلام یجر الکلام» نگارش سیداحمد زنجانی، با شماره 242 اداره آموزش و پرورش قم چاپ و منتشر شده است. در صفحات 19 و 259 کتاب موصوف به نقل از [آیت الله] خمینی مسائل دینی را مطرح کرده است. مناسب است اداره آموزش و پرورش قم در تجدید چاپ کتاب توجه کرده و مطالب صفحات یاد شده را حذف نماید. (ص 825) 28/8/51

سند شماره 620

در کتاب گنجینه دانشمندان که در سال 1353 شماره ثبت گرفته است، اسم [آیت الله] خمینی به عنوان مجاهد در صفحات 111، 156 و 158 ذکر و از او تمجید شده است. به اطلاع اعضای کیمسیون رسید که این کتاب پس از حک و اصلاح و بررسی مجدد توزیع شده است و [آیت الله] خمینی در صفحات یادشده حذف گردیده است. (ص 1052) 14/3/54

سند شماره 630 و 631

این دو سند درباره کتاب گنجینه دانشمندان است که ضمن اسم بردن از امام خمینی، شرح حال مصطفی زمانی و سختی‌هایی که کشیده را بیان کرده است:

مجلدات چهارم و ششم و هفتم کتاب گنجینه داشنمندان نوشته شیخ محمدشریف رازی که حاوی مطالب نامناسبی است و از یک عده عناصر منحرف از جمله [آیت الله] خمینی و مصطفی زمانی تمجید کرده است، باید بررسی شود که چگونه به آنها اجازه انتشار داده شده است و ضمنا مقرر شد شهربانی کشور در صورت مشاهده نسبت به جمع‌آوری مجلدات یادشده از کتاب مزبور اقدام نماید. (ص 1084)

در چند سند از امام موسی صدر نیز نام برده شده است:

سند شماره 599

در جلد سوم کتاب گنجینه دانشمندان تألیف حج شیخ محمد رازی، مطالبی درباره موسی صدر نوشته شده و وی را آیت الله معرفی کرده است. قرار شد کتاب و مطلب، مورد نظر ساواک قرار گیرد و نتیجه بررسی در جلسه آینده اعلام شود. (ص 999) 6/6/53

سند شماره 602

انتشار جلد سوم کتاب گنجینه دانشوران تالیف آقای رازی، با ذکر اسم آیت الله خمینی در سطرهایی که نقطه چین شده است و حذف نام موسی صدر بلا مانع است. (ص 1005) 3/7/53

سند 608

گفته شد انتشار بیوگرافی سیدموسی و سیدرضا صدر و سید محمود طالقانی به مصلحت نیست. (ص 1026) 6/9/53