معرفی کتاب

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، به انتشار اثری با عنوان «تقاریر نجد» اهتمام نموده که در برگیرنده اطلاعات تازه و مستنداتی است از آرشیو نخست وزیری جمهوری ترکیه در سالهای مقارن با دعوت پیشوایِ وهابیانِ نجد شیخ محمد بن عبدالوهاب. این کتاب که در 3 بخش به هم پیوسته شامل
پیشگفتاری مفصل با 170 صفحه، بازخوانی و ترجمه دقیق متن کامل یکصد سند مهم تاریخی در فاصله سالهای 1200 – 1237ق و نیز سالشماری از تحولات این بازه زمانی تهیه و انتشار یافته است. «تقاریر نجد» حاصل کوشش مشترک سید علی موجانی و امیر عقیقی بخشایشی است که با حمایت حجه الاسلام و المسلمین حاج سید جواد شهرستانی پس از دو سال و اندی پژوهش و بررسی آن را آماده ساخته اند.
به نظر می رسد اهمیت این پژوهش برآن استوار است که برخلاف سنت رایج تاریخنگاری کنونی کوشیده بموازات بررسی خود پدیده تاریخی در جغرافیای موضوع، تاثیرات محیط بین الملل اوایل قرن 13 هجری را نیز مورد توجه قرار داده و از این مسیر منطق تحولات آن ایام و شکل گیری دولت نخست آل سعود را تحلیل کند. گزارشهای منضم به متن و مندرج در اثر واجد مجموعه ای از اطلاعات نویافته تاریخی است که حوادث مهم آن سالها را روشنی تازه ای می بخشد. به عنوان مثال اخبار ضربات قوای وهابیان نجد بر عتبات مقدس در عراق که موجبات نسل کشی «یوم غدیر» سال 1216هجری قمری در کربلا را سبب شد، نیز اخباری از تعرضات آنها در هدم بقاع متبرک اسلامی در مدینه و طائف از مقابر اهل البیت پیامبر عظیم الشان اسلام(ص)، صحابه و علما، محدثان و مفسران موجود در گورستان هزار و اندی ساله بقیع را مستند و دقیق در خود جای داده است.
افزون بر این نکته صورتجلسه محاکمه عبدالله بن سعود بن عبدالعزیز در قاهره که متضمن اطلاعات مهمی درباره تاراج مزار پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) توسط پدرش را شامل شده، خود سند بینظیری است که تردیدهای عمیقی را درباره نیات و باورهای مورد ادعای داعیان وهابی در آن سالها طرح می نماید، چراکه براساس اعتراف نامبرده پدرش، سعود بن عبدالعزیز پس از جسارت در ورود به مقبره خاتم انبیای الهی (ص) هدایا و نذورات هزار و دویست ساله آن مضجع پاک را بر خلاف سنت مالوف اسلامی خارج نمود و حتی بر خلاف باورهای وهابیان در از میان بردن این قبیل آثار، بخشی از آنها را میان اطراف ان خود تقسیم و بخش دیگری را نیز از طریق خانواده عطاس به اعیان هند فروخت!؟
بنابر همین سند، این رفتار توهین آمیز و شنیع چنان بر فرزند وی تاثیر نهاده که او به مخاطبان خود یادآوری می کند پس از این جسارت ورزی پدرش دیگر حاضر نشده به ملاقات او برود.تحلیل قابل اعتنا و توجه دیگر مندرج در این متن به موضوع چهره سازی از «شیخ نجدی» در تحلیل تنها رساله موجود اوصاف او به نام «لمع الشهاب فی سیره محد بن عبدالوهاب » بر می گردد که در جای خود قابل توجه و تامل فراوان است. رویکرد پژوهنده این اثر در زمینه ارتباط میان قدرتهای بزرگ آن عهد چون انگلستان و فرانسه در آغاز دعوت وهابیان نجد نیز کوششی برای بیان مستند و غیر احساسی موضوع بوده که می تواند در مطالعات تکمیلی به عنوان فرضیات نخست مورد اتکا واقع شود.
«تقاریر نجد» کوششی به منظور آغاز مطالعات جدی تر در زمینه تاریخ شکل گیری مذهب وهابی، بی توجه به اصول فقهی و یا آرای مذهبی و کلامی آن است که با انتشار آن توسط کتابخانه تخصصی ایران و اسلام اهتمامی قابل توجه و تحسین نزد اهل تاریخ خواهد بود. از این رو شایسته است از مدیران کتابخانه
یاد شده که این مهم را در مجموعه انتشارات خود ملحوظ می دارند نیز قدردانی و تشکر نمود.

مقدمه مدیر کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام بر این کتاب به این شرح است:
یکی از پدیده‌های مهم و مؤثر ـ و نه لزوما مثبت ـ در عالم اسلام، ظهور وهابیت در نجد، در اواخر قرن دوازدهم هجری است که تا این لحظه، در تغییر گرایش‌ها ورفتارهای اسلامی به نام اسلام سلفی تأثیر گذار بوده است،. در باره چگونگی این تأثیر‌گذاری و حدود آن و این که هیچ گاه به یک گرایش عمومی در جهان اسلام تبدیل نشد، باید در جای دیگری سخن گفت، اما به تناسب محتوای این کتاب که گزارش های تاریخی مربوط به ظهور وهابیت در نجد است، لازم است مروری بر ریشه‌های تاریخی ـ مذهبی ظهور آنان داشته باشیم. در این باره چند نکته را یادآور می‌شویم:
1 . بخشی از این ریشه‌ها به تسلّط مذهب حنبلی در نجد، طی قرون متوالی باز می‌گردد. مذهب حنبلی، به طور طبیعی، ریشه در اهل حدیث قرن سوم دارد که جریانی تند و افراطی و ظاهرگرا در بغداد قرن سوم و بعد از آن است. البته تفاوت‌های فراوانی میان حنبلیان بغداد با حنبلیان وهابی نجد وجود دارد؛ اما به هر روی، با توجه به شناختی که از اهل حدیث و حنابله بغداد در قرن سوم داریم، افراط‌گری و ظاهربینی و ضدیت با عقل و خرد فصل مشترک آنهاست، چیزی که تا به امروز در وهابیت و برخی از مظاهر و شعبات آن مانند القاعده دیده می‌شود.
2 . نکته دیگر در باره شرایط خارجی برای ظهور وهابیت حنبلی، رشد بی رویه صوفی‌گری و اولیاء گرایی در تسنن رسمی دوره عثمانی است. وهابیان بر این باور بودند که این روال، با شناختی که آنان و تفسیری که ایشان از توحید اسلامی و قرآنی دارند، سازگار نیست. به عبارت دیگر آنان این قبیل اعمال را مشرکانه تلقی کرده و رهبر آنان محمد بن عبدالوهاب (م 1205)، تقریبا همه مسلمانان جز خود را به دلیل مزارگرایی کافر می‌دانستند. در اینجا باید تأکید کرد که حنبلیان بغداد طی قرن‌های ششم تا هشتم، خود مزار‌گرا بودند و قبر احمد بن حنبل در بغداد، همیشه محل حضور آنان و مدفن مشایخ ایشان بود، اما حنبلیان نجد در قرن دوازدهم هجری این رویه را کنار گذاشتند و با انتقاد تند از وضعیت فکری ـ مذهبی حاکم در جهان اسلام، به این سوی غلطیده و تفکر وهابی را با ویژگی های جدید آن پدید آوردند.
3 . سومین نکته در باره پدید آمدن وهابیت در آن مقطع تاریخی، آن هم در نجد، زندگی بدوی عرب‌های آن ناحیه بود. نقش بدویان در پدید آوردن وهابیت، انسان را به یاد ظهور جریان خوارج در میان بدویان عراق در دوران امام علی (ع) و پس از آن می‌اندازد. ویژگی‌های رفتاری این دو گروه، منهای آنچه که مربوط به باورهای تاریخی ـ مذهبی آنهاست، شباهت زیادی به یکدیگر دارد. مهم‌ترین آنها سخت‌گیریهای مذهبی و تکفیر دیگران و برخوردهای خشن در کشت و کشتار است که تا به امروز میان وهابیان و وهابی‌زدگان باقی مانده است. این شباهت‌ها، تا حدودی به روحیه بدوی‌گری باز می‌گردد. یکی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها، افراط‌گرایی مذهبی ضمن وفاداری به ظاهر شریعت و افراط در آن است. به عبارت دیگر، فهم عقلی و عرفانی و معنوی از دین در این قبیل بدویان و اندیشه‌های مربوطه به آنان، به ندرت یافت شده و نوعی افراط در ظاهرگرایی در آنها وجود دارد. برخی بر این باورند که تفکر عربی ـ بدوی اصولا اخبارگراست و این سخن پر بیراه نیست. به هر حال، تفاوت زیادی میان تفکرات موجود در عراق با توجه به سابقه فرهنگی آن یا ایران و شام با نجد عربستان وجود دارد و همین را باید بخشی از شرایط ظهور وهابیت دانست.
4 . از نظر تاریخی، ظهور وهابیت، به دوره ضعف دولت عثمانی و شکست های پی در پی آن در اروپا و نیز مرزهایش با روسیه باز می‌گردد. درست همان طور که در این دوره، به تدریج ایالت های مختلف عثمانی در بخش اروپایی و بالکان و قفقاز از دست عثمانی‌ها خارج می‌شد، در این سوی نیز که نقطه‌ای دور نسبت به مرکز حکومت بود، مشکلاتی پدید آمد که یکی از مهم‌ترین آنها پدید آمدن جریان وهابیت بود. البته عثمانی ها به دلیل حیثیت دینی مکه و عنوان خادم الحرمینی خود، نمی‌توانستند ظهور چنین فرقه‌ای را در این نقطه تحمل کنند؛ بنابراین به شدت با آن برخورد کردند. آنان در مرحله اول ظهور وهابیت در قرن سیزدهم هجری، به رغم همه سختی‌ها و دشواری‌ها و با کمک نیروهای محمدعلی پاشا که دولتی تازه نفس در مصر تأسیس کرده بود، توانستند این جریان را سرکوب کنند، اما به دلیل پرت بودن منطقه و دوری آن از مرکز، موفق به ریشه کنی کامل آن نشدند؛ و به همین دلیل وهابیان بعد از مدتی دوباره سربرآوردند. به هر روی، ضعف دولت عثمانی و نبود یک تفکر نیرومند مذهبی یک دست در این دولت، و نیز ترک‌گرایی آن، زمینه ظهور وهابیان عرب را در نجد پدید آورد. در این زمینه، باید پوسیدگی دولت اشراف مکه را نیز که در آستانه برپایی دولت دوم وهابی، با سر دادن کوس استقلال دولت عثمانی را از خود راند، از توجه دور نداشت.
هرچه بود، پدید آمدن وهابیان در آخر قرن دوازدهم و نیمه نخست قرن سیزدهم هجری و پس از آن در دوره جدید، یعنی دهه دوم تا پنجم قرن چهاردهم، برای دولت عثمانی بسیار مهم بود. با توجه به حساسیت اداری عثمانی‌ها در تهیه گزارش و نیز ثبت وقایع و رویدادها، گزارش‌های فراوانی در باره این تحول و دیگر رخدادهای منطقه حجاز و نجد در آرشیو‌های عثمانی وجود دارد.
آنچه در اینجا ملاحظه می‌کنید اسنادی است که در باره تحولات نجد در دوره اول برآمدن وهابیان در آرشیوهای عثمانی نگهداری می‌شود. همان‌گونه که دوست عزیز جناب آقای سید علی موجانی در مقدمه ممتعشان شرح داده‌ا‌‌ند، اسناد یاد شده از هر حیث برای تحلیل ظهور این فرقه، تعامل آنان با دولت عثمانی، و مهم‌تر از همه حملات و ویرانگری‌های وحشیانه آنان نسبت به شیعیان و شهرهای عراق در این گزارش‌ها منعکس شده است.
از همت جناب موجانی و تلاش همکاران ایشان برای تدوین این اثر که در نوع خود کاری بدیع و درخورستایش است، نهایت سپاسگزاری را داریم.
باید یادآور شد که این اثر، با حمایت مستمر سرور ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمین سید جواد شهرستانی ـ‌ زید عزّه ـ پدید آمده است، شخصیتی که الحق می‌بایست ایشان را مبدع و حامی بسیاری از فعالیت های فرهنگی با ارزشی دانست که در دو دهه اخیر در قم پدید آمده است.
رسول جعفریان / 5/9/ 1390