معرفی کتاب

کتاب آخوند خراسانی به روایت اسناد اثری است که به کوشش مدیر بخش اسناد کتابخانه مجلس و سرکار خانم ترک چی تهیه و توسط کنگره آخوند خراسانی که روز 23 و 24 آذرماه در قم برگزار شد، منتشر شده است.
اسناد این مجموعه که در 467 صفحه انتشار یافته، برگرفته از وزارت خارجه و کتابخانه مجلس بوده و حاوی بسیاری از مسائل تازه ای است که پیش از این در باره آخوند دانسته نبود.
در میان اسناد نامه های مهمی از آخوند یا در باره وی وجود دارد که بسیار ارزشمند بوده و هر کدام از آنها گوشه ای از گرایش های فکری و سیاسی این مرد بزرگ تاریخ معاصر ما را روشن می کند.
در این کتاب مجموعا 140 درج شده است که صد و چهلمین سند آن در باره تلگراف مجلس به آخوند در باره اعزام مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی به مجلس شورای ملی در مجلس دوم و برای نظارت و اصل طراز اول است.
نامه 139 این مجموعه از سوی آخوند به معلم احمد شاه نوشته شده و ضمن این نامه به او نوشته است که وی را به گونه ای تربیت نماید : ... به طوری که بعون الله تعالی در اندک زمان حتی از امپراتور ژاپن هم سبقت ربایند.

مقدمه این بنده خدا (رسول جعفریان) که عنوان ناظر کتاب را داشت به این شرح است:
یک تفاوت عمده میان عالمان سنی و شیعی در قرن اخیر آن است که عالمان اهل سنت، آنان که به صورت سنتی در مدارس قدیمه تحصیل می کردند، به طور جدی وارد عرصه سیاست در کشورهای عربی و غیر عربی نشده و از آن فاصله گرفتند. بیشتر آنان در کشورهای مختلف، بر اساس رویه قدیم، در کنار دولت ها ماندند و اساسا برای ایشان اهمیتی نداشت که چه دولتی بر سرکار می آید. البته عالمان روشنفکر سنی، مانند حسن البناء، سید قطب، مودودی و بسیاری دیگر در بیشتر این کشورها به صورت مستقل یا در قالب احزاب فعال بودند، اما این افراد عمدتا از سوی سنتی ها متهم به داشتن افکار روشنفکری شده و عاری از نفوذ معنوی میان توده های مردم بودند.
این ماجرا در شیعه به عکس بود. عالمان و مراجع شیعه، نه در سطح پایین یا متوسط، بلکه در سطح عالی وارد حوزه سیاست شده و رهبری جریان های سیاسی را بر ضد دولت های کهنه گرا و ایلی و سلطنتی بر عهده گرفتند. این ماجرا نه فقط در تنباکو و مشروطه اتفاق افتاد بلکه دیدیم که در انقلاب اسلامی نیز یک مرجع تقلید سنتی و تربیت شده در حوزه علمیه قم دست به کار شد و بساط سلطنت کهنه و پوسیده پهلوی را از ایران برچید.
این تفاوت چه چیزی را از نظر خاستگاه های فکر سیاسی در شیعه نشان می دهد؟
بدون شک خاستگاه اصلی این حضور، ریشه در اندیشه های سیاسی شیعه در اهمیت دادن به قدرت و سیاست برای اصلاح در جامعه از طریق نظریه امامت است. امامان شیعه از روز نخست، این آموزه را به مردم تعلیم دادند که دین نمی تواند در عرصه سیاست یک ناظر ساده باشد و در عین حال حضور خود را حفظ کرده و به جامعه هویت دهد. البته سیاست در شکل مجرد آن چندان ممدوح نیست، اما خواهی نخواهی، بخش مهمی از ظرفیت های جامعه را با خواسته های خود انباشته می کند و اگر مورد غفلت قرار گیرد، آن ظرفیت، با محتواهای دیگری پر خواهد شد. نهایت آن که لازم است تا دین در این عرصه، حقوقی تر، فطری تر و انسانی تر آراء و افکار خود را عرضه کند و با خواست های عمومی که می تواند در سایه دینداری، رنگ و روی الهی ـ مردمی به خود بگیرد، همراه باشد.
هرچه هست، فقهای شیعه، در این زمینه، از همتایان سنی خود، سیاسی تر و جدی تر عمل کردند و حضورشان سبب شد تا ایران اسلامی در طول صد سال گذشته، تجربه های سیاسی بهتری کسب کند و گام های اساسی تری در مردم مداری بردارد.
حضور آخوند خراسانی به عنوان یکی از قله های علمی در دانش فقه و اصول شیعی که اساسی ترین علم و کاربردی ترین آنها در صحنه عمل است، نشان از همین تجربه دارد. آخوند خراسانی می توانست ساکت بماند و تحولات را به دست تحول سازان میدان سیاست بدهد. اما او در مکتبی پرورش یافته بود که اهمیت سیاست و قدرت را به درستی درک می کرد. به همین دلیل به میدان آمد. این که او یا مانند او، اشتباهی داشته باشند یا نه، از این زاویه اهمیتی ندارد، مهم آن است که در صحنه حاضر باشند، فکر کنند، نظر دهند، در عمل اقدام کنند و راه تجربه ای را فراروی بشر بگشایند تا اگر نه آن روز، دست کم بعدها، بهتر و با تجربه تر اقدام کند.
تاریخ نویسی ما در این صد سال برای نشان دادن چهره واقعی این قبیل مردان میدان علم و عمل، اصلا تاریخ نویسی خوبی نبوده است. اولا آلوده به حب و بغض های فراوان و ویران گر بوده است. ثانیا به لحاظ علمی و پایه ای مبتنی بر منابع دقیق و اصیل نبوده است. ثالثا به لحاظ روش، روشی که بتواند واقع را به خوبی ترسیم و تصویر کند، همیشه ضعیف بوده ایم. البته ممکن است کتابهایی باشد که در هر کدام از این سه نکته، وضع بهتری داشته باشد، اما به طور معمول کارهای ما ضعیف بوده و به ویژه در بخش اخیر، اساس تولید روشمند کمتر داریم و نتوانستیم با دقت به عمق واقع برسیم.
آنچه در اینجا عرضه شده، مجموعه ای از اسناد تازه یاب در باره آخوند خراسانی است، اسنادی که می تواند از سه ضعف پیش گفته، ضعف دوم را جبران کند، اما، ما باید همچنان برای داشتن آثار بهتر تمرین کرده، سطح علمی خود را با فراگیری اصول نوشتن متن های استوار تاریخی، تقویت و بدون حب و بغض، آثاری را برای روشنگری نسبت به مهم ترین تحولات سیاسی کشورمان پدید آوریم.
برای پدید آورندگان این اثر آرزوی توفیق بیشتر در کارهای پژوهشی همراه با سلامت و شادکامی دارم. (2 تیرماه 1390)