معرفی کتاب

مجلد مفقود سراج التواریخ یافت و منتشر شد

سراج التواریخ، ملا فیض محمد کاتب هزاره ای، ویرایش مقدمه و فهارس: دکتر محمد سرور مولایی، کابل، انتشارات امیری، 1390
سراج التواریخ، کتابی است در تاریخ افغانستان که به سبب شهرت و جایگاه بلندی که دارد، بی نیاز از معرفی است.
جلد اول تا سوم سراج التواريخ به تاريخ حاكميت خاندان محمد زايي تا سقوط حكومت دوست محمد خان می پردازد. جلد چهارم تا سال هشتم حکومت امان الله خان و جلد پنجم نیز در شرح حال امان الله خان می باشد.
تا کنون جلدهای اول و دوم و بخشی از جلد سوم چاپ شده بود و بقیه مجلدات چاپ نشده بود. اکنون تتمه جلد سوم و جلد چهارم چاپ و منتشر شده است.
سرگذشت جلد چهارم نیز جالب است. جلدهای چهارم و پنجم کتاب مفقود بوده تا این که در سال 1388 دولت افغانستان جلد چهارم سراج التواريخ را در يك كتابخانه شخصي پیدا کرد و به قيمت 25 هزار دلار خريداري نمود که هم اكنون در آرشيو ملي افغانستان نگهداري مي‌شود. متأسفانه از سرگذشت جلد پنجم خبری در دست نیست.
تصویر جلد چهارم به انتشارات امیری داده شده و با تحقیق دکتر محمد سرور مولایی منتشر شده است.
تتمه جلد سوم در یک مجلد، و جلد چهارم در سه مجلد توسط انتشارات امیری، منتشر شده است.
در ابتدای تتمه جلد سوم، پس از فهرست تفصیلی مطالب، پیشگفتار کتاب توسط سید مخدوم رهین نوشته شده، سپس یادداشت ناشر توسط محمدوسیم امیری آمده است و پس از آن مقدمه دکتر محمد سرور مولایی از ص 85 تا ص 267 است. چند نمونه دستنویس کتاب نیز در آخر مقدمه وجود دارد و از ص 293 متن کتاب شروع می شود. تتمه جلد سوم در ص 463 پایان می یابد.
بخش نخست جلد چهارم مربوط به وقایع سال های 1315- 1318ق است و 767 صفحه دارد.
بخش دوم جلد چهارم وقایع سال های 1319 – 1322ق را در بر دارد و 722 صفحه می شود.
بخش سوم جلد چهارم وقایع سال های 1323 – 1337 ق را در بر می گیرد و 714 صفحه دارد.
مسائل ظاهری و فنی چاپ چهار مجلد حاضر به خوبی رعایت شده و به شیوه ای مطبوع و دلپسند چاپ شده است. بررسی متن و سنجش آن نیاز به وقتی دیگر دارد، اما ای کاش با این همه زحمت و شکل مناسب چاپ و ... فهارس گوناگون مورد نیاز برای این گونه کتاب ها، در آخر بخش سوم می آمد تا استفاده کتاب را بیشتر کند.
امروز دیگر تهیه فهارس برای تالیفات و تصحیحات امری بدیهی است و مشکلاتی مانند زحمت زیاد آن، حجیم شدن کتاب و ... نباید ما را از این امر مهم منصرف کند.
یک نکته درباره سراج التواریخ آن که: این کتاب نه تنها برای تاریخ افغانستان فوق العاده مهم است، بلکه برای بخشی از تاریخ ایران و به ویژه آن چه که فیض محمد خود شاهد آن بوده و یا دسترسی به اسناد و منابع داشته مهم است و پژوهشگران ما نباید از آن غافل شوند. افزون بر آن که نزدیکی فرهنگی ایران و افغانستان و بر اهمیت آن می افزاید و مؤلف کتاب نیز در ایران رفت و آمد داشته و مراوداتی با ایرانیان داشته است.

اندکی درباره مؤلف
فيض محمد كاتب در سال 1279 قمري در روستاي زرد سنگ از توابع منطقه قره باغ ولايت غزني در خانوده ای شیعی به دنيا آمد. پدرش سعید محمد بود و او را از کودکی به فراگیری دانش تشویق کرد.
فیض محمد تحصيلات ابتدايي خود را در زادگاهش ادامه داد و براي ادامه تحصيل به قندهار، نجف، قم، سوريه و هند سفر كرد و علاوه بر دروس حوزوي، ديگر علوم متداول آن روزگار را نيز فرا گرفت و به زبانهاي عربي، انگليسي و اردو نيز آشنايي پيدا كرد.
كاتب مدتي عضو دارالتاليف وزارت آموزش و پرورش افغانستان بود و در عين حال به تدريس تاريخ و ادبيات در مدرسه حبيبيه پرداخت.
زندگاني فیض محمد مصادف با دور زمامداري پنج زمامدار افغانستان امير عبدالرحمان، امير حبيب الله، شاه امان الله، حبيب الله كلكاني و محمد نادر شاه است كه خود رويدادهاي اين دوران را به چشم مشاهده كرده است.
بعد از سقوط حكومت امان الله خان، حبيب الله كلكاني به قدرت رسيد ولي هزاره هاي افغانستان در مناطق مركزي اين كشور همچنان به امان الله خان وفادار ماندند و حاضر به قبول حكومت كلكاني نشدند.
حبيب الله كلكاني هيئتي را از بزرگان هزاره به سرپرستي فيض محمد كاتب به هزاره جات فرستاد تا آنها را وادار به سازش در مقابل حكومت كنند ولي هيئت بدون نتيجه به كابل برگشت و برخي از روی غرض، به حكومت گزارش دادند كه فيض محمد نه تنها مردم را دعوت به سازش نكرده، بلكه آنها را بر عليه حكومت تحريك به قيام كرده است.
به دنبال دريافت اين گزارشات، حبيب الله كلكاني نسبت به فيض محمد بدگمان شد و او را مورد ضرب و شتم فروان قرار داد که فيض محمد بر اثر اين حادثه مريض شد و مدتي بعد برای مداوا به ايران سفر كرد.
وي بعد از بازگشت از ايران در16 دي سال 1309 در سن هفتاد سالگي در كابل وفات يافت و در اين شهر به خاك سپرده شد. (علیرضا اباذری)