معرفی کتاب

تاریخ سلانیکی، تألیف مصطفی افندی سلانیکی و حاصل مشاهدات شخصی و نیز استفاده از اسناد و مدارک رسمی دولتی است که از سوی انتشاران طهوری منتشر شده است.
وی در طول دوران زندگی خود، هم شخصا در برخی اردوکشی¬های مهم عثمانی حضور داشته و هم در استانبول و در برخی نقاط دیگر امپراتوری عثمانی عهده دار مناصب و مشاغل مهمی بوده است. از این رو، تاریخ او؛ حاصل مشاهدات شخصی و نیز استفاده از اسناد و مدارک رسمی دولتی است. وی اثر خود را از اوائل صفر 971/18سپتامبر 1563 شروع می کند و تا اواسط شوال 1008/29 آوریل 1600 به تألیف آن ادامه می دهد. بنابراین تاریخ سلانیکی، از سه سال آخر سلطنت سلیمان قانونی شروع، و تا ششمین سال سلطنت محمد سوم ادامه می¬یابد. کتاب مشتمل بر وقایع دوران چهار سلطان عثمانی است: سه سال آخر سلیمان قانونی (1566-1563)، سلیم دوم (1574-1566)، مراد سوم (1595-1574) و پنج سال اول محمد سوم (1600-1595). دوران زمانی سلطنت این چهار سلطان عثمانی، همزمان بوده است با سلطنت چهار پادشاه صفوی: سیزده سال آخر شاه طهماسب( 985-971)، شاه اسماعیل دوم(985-984)، شاه محمد خدابنده (996-985) و دوازده سال اول شاه عباس یکم (1008-996)
چنان که پیداست، تاریخ سلانیکی وقایع زمانی یک دوره 37 ساله را شامل می شود. یعنی دورانی که روابط دو کشور ایران و عثمانی بسیار پر تنش و تؤام با جنگهای طولانی و برهه های کوتاه صلح و آرامش بوده است. در این دوران سی و هفت ساله، دهها ایلچی میان دو کشور رفت و آمد کرده تا زمینه¬های استقرار صلح را فراهم سازند. این مسأله در منابع هر دو کشور به نوعی منعکس شده است.
تاریخ سلانیکی جدای از اهمیتی که برای تاریخ عثمانی دارد، از منظر تاریخ ایران عصر صفوی نیز از چند جهت حائز اهمیت است:
1 - حضور شخصی سلانیکی در اردوکشی عثمانی به قلمرو صفویان و ارائه مشاهدات شخصی از وقایع نظامی
2 - حضور او در دربار عثمانی در هنگام ضیافت ایلچیان ایران در دیوان عالی و نیز در هنگام شرفیابی ایلچی به نزد سلطان و گزارش گوشه¬هایی از گفتگوها و مذاکرات هیأت سفارت ایران با دولتمردان عثمانی.
3 - انتصاب سلانیکی به عنوان مهماندار شاهزاده حیدر میرزا و همراهی او از مرز دو کشور تا استانبول و خدمتگزاری او در پایتخت.
4 - انتصاب سلانیکی به عنوان مهماندار خاص خان احمد گیلانی در استانبول و حشر و نشر و گفتگوهای علمی با خان مزبور به گونه¬ای که آگاهی¬های مهمی از دوران اقامت خان در استانبول و سپس رفتن او به عتبات و شیروان در اختیار میگذارد.
اهمیت و فواید تاریخ سلانیکی برای تاریخ ایران عصر صفوی، بسیار بیش از مواردی است که گفته شد. با این حال به نظر می¬رسد که بیشترین ارزش کتاب؛ به آگاهی¬هایی است که به درد تاریخ دیپلماسی دو کشور، به ویژه ایران عصر صفوی میآید. زیرا در بیشتر منابع صفوی، وقتی صحبت از اعزام ایلچی به عثمانی می¬شود، تنها به نام و مشخصات ایلچی و احیانا تاریخ اعزام، و گاه به هدایا و پیشکشها اشاره میشود، و دیگر مطلبی از این دست که ایلچی در استانبول چگونه مورد استقبال قرار گرفته، طرز سلوک و رفتار ایلچی و همراهانش در استانبول چگونه بوده، در چه شرایطی در آنجا اقامت گزیده، در چه ضیافت هایی شرکت جسته، و یا با چه کسانی ملاقات و گفتگو کرده، چه گفتگوها و مذاکرات رسمی انجام داده، تا چه میزان در انجام مسؤلیت سفارت توفیق داشته، برداشت دولتمردان عثمانی نسب به ایلچی چگونه بوده و اصولا با او چه رفتاری داشتهاند و از این قبیل مسائل، هیچ اشاره¬ای در منابع صفوی نمی¬توان یافت. البته اگر ایلچیان ایران، همانند اغلب ایلچیان عثمانی از جریان سفارت خود سفارتنامه ای تدوین و تنظیم می کردند، به طور حتم به این قبیل مسائل به تفصیل می پرداختند؛ اما در فقدان چنین سفارتنامه¬هایی، تنها می¬توان به منابع عثمانی که نویسندگان آنها از نزدیک در جریان سفارت ایلچیان ایران بوده اند؛ مراجعه کرد. تاریخ سلانیکی، یک نمونه برجسته از این دست منابع عثمانی است که نویسنده آن با توجه به مناصبی که داشته، از نزدیک در جریان سفارت ایلچیان ایران بوده و در اثر خود به انعکاس سفارت فرستادگان دولت صفوی پرداخته است. از این رو، تاریخ سلانیکی؛ تصویر بسیار روشنی از مأموریت ایلچیان دربار صفویان در عثمانی در اختیار می¬گذارد، چیزی که در منابع صفوی به ندرت میتوان یافت.