معرفی کتاب

مَلْحمه به معنای جنگ و فتنه است و فتنه هم که شورشی کور است که حق و باطل در آن نامشخص است. وقتی تعبیر ملاحم و فتن به کار می‌رود یعنی جنگ و فتنه‌ها، اما در اینجا مراد از اخبار ملاحم و فتن، اخبار جنگها، شورشها و فتنه‌هایی است که به نوعی با مغیبات یا به عبارتی پیشگویی‌ها مربوط می‌شود. خبر دادن از ملحمه یا فتنه به معنای پیشگویی فتنه‌ای است که به وقوع خواهد پیوست.

اخبار ملاحم وفتنه در عالم اسلامی، ادبیات ویژه‌ای است که هر عصر و زمانی، رنگ و بوی خاص خود را داشته است. کسانی راوی آن اخبار بودند، کسانی آنها را منطبق بر رخدادها می‌کرده‌اند، کسانی به امید آن که مصداق برخی از آن نقلها باشند، رخدادهایی را پدید می‌آوردند و کسانی دیگر به امید آن اخبار، از برخی از رخدادها یا افراد حمایت کرده وارد در ماجراهای مربوط به آنها می‌شدند و جان خویش را بر سر آن می‌گذاشتند.

و ایضا در عالم اسلامی، به دلیل اشاراتی که در قرآن وجود داشت، از جمله پیشگویی منجمان در باره تولد موسی و واکنشی که فرعون نسبت به آن نشان داد، اخبار ملاحم و فتن فوق العاده جدی گرفته شد. کسانی بر آنها اعتماد داشتند و کسانی با استفاده از آنها، راه تسلط بر مردم را هموار می‌کردند.

در صدر اسلام، که هنوز اخبار ملاحم و فتن در میان خود مسلمانان شکل نگرفته بود، یهودیان و نصرانیان بانی و باعث گسترش این قبیل اخبار بودند. آنان توانستند تأثیر زیادی روی مسلمانان گذاشته اخبار زیادی را به عنوان ملاحم و اخبار غیبی که کتب پیشین از آنها آگاهی داده‌اند، برای مسلمانان نقل کرده و روی رخدادهای جاری تأثیر بگذارند. برخی از خلفای اول و نیز شماری از امویان شیفته این قبیل اخبار بودند و به خصوص در باره حجاج روایت شده است که بر اساس این قبیل پیشگویی‌ها، شهر واسط را هم در عراق بنیاد نهاد.

یک صد سال که گذشت، مسلمانان در این باب فعال شدند. عباسیان ید طولائی در انتشار این قبیل پیشگویی‌ها داشتند. دلیل آن هم تأثیر مستقیم این قبیل مطالب روی مردم بود. اخبار یاد شده، در اطراف اصل ظهور مهدی (ع) که روایات فراوانی در آن باره از رسول (ص)‌رسیده بود شکل گرفت. دهها نفر به نام مهدی ظهور کردند و می‌دانیم که مهدی عباسی هم لقبش را مدیون هم مطالب بود. حتی عنوان سفاح و منصور هم. در اطراف اینان اخبار زیادی ساخته شد که بخشی از ادبیات ملاحم و فتن را تشکیل می داد.

دامنه این قبیل نقلها یا به اصطلاح اخبار ملاحم و فتن بسیار گسترده شد. یکی از نخستین آثاری که در این باره برجای مانده کتاب الفتن نعیم بن حماد (م 228) است که ساختار و اساس این قبیل اخبار را در آن می‌توان دریافت.

اکنون با کتابی با نام اخبار الملاحم والفتن چاپ پژوهشگاه اندیشه اسلامی (قم، 1388)  مواجه‌ایم که اخبار ملاحم وفتن را در یک دوره حساس، یعنی تا پایان عصر اموی مورد بحث قرار داده است. این اثر که یک پایان نامه علمی و دانشگاهی است اثر یکی از استادان برجسته عراقی در دانشگاه کوفه با نام عمار نصار است. ترجمه عنوان اصلی آن اخبار ملاحم و فتن و تأثیر آن روی ذهنیت عربی و اسلامی تا پایان عصر اموی است.

فصل اول کتاب در باره غیبیات در ذهنیت عربی قبل از اسلام است.

فصل دوم ملاحم و فتن در قرآن و نصوص احادیث است.

فصل سوم اخبار ملاحم و فتن در میان صحابه و راویان اخبار و تأثیر آن در رویدادهای عصر آنهاست.

فصل چهارم دامنه اخبار ملاحم و فتن در دوره اموی است.

در فصل چهارم به خصوص در باره تأثیر مستقیم اخبار ملاحم و فتن با رویدادهای تاریخی در رویدادهایی چون واقعه حره، قیام مختار، شورش عبدالله بن زبیر، جنبش عبدالرحمان بن اشعث، شورش یزید بن مهلب، و قیام زید و در نهایت برآمدن عباسیان بحث شده است.

گفتنی است که راویان پسین بسیاری از این اخبار را جعل کرده و به نام پیشینیان ثبت و ضبط کرده و به اصطلاح آنها را مسند و مستند کرده‌اند. تشخیص قوت و ضعف این قبیل روایات امری دشوار و به طور عمده می‌بایست با نقد محتوایی و نه صرفا سندی به دنبال آنها رفت.

دامنه نفوذ این اخبار همیشه در میان توده های مردم جدی تر است، اما حقیقت آن است که برخی از کسانی که به ظاهر در قالب و لباس کبار هستند، اما گرفتار سادگی ویژه‌ای هستند، وارد میدان شده و سایر مردم معمولا به خاطر زهد ظاهری یا باطنی، به دنبال آنان به راه می افتند. این در حالی است که حدیث شناسان اصیل و مفسران واقعی قرآن، و فقیهان متعبد و عاقل، معمولا کمتر به این قبیل موارد توجه دارند. کسی این مطالب را از زبان صدوق و مفید و طوسی از این طرف یا ابوحنیفه و شافعی و احمد حنبل و مالک از آن طرف نمی شنود. نقل این اخبار کار قصاصان و نقالان و برخی از واعظان متنفذ است که به گفتن قصه و حمایت و داستان‌ برای ترویج زهد عادت کرده‌اند.

خیلی از افراد صادق هم که علاقه مندند  اوضاع عالم بهبود یابد، به این قبیل اخبار توجه خاص نشان داده و به دور از آنچه که در روایات اصیل در باره مهدویت آمده است، سعی در انطباق برخی از نقلها بر برخی از رویدادها و اشخاص دارند. کسانی هم که زیرک هستند این مطالب را می‌شنوند و تکذیب نمی کنند.

به هر حال هیچ روزگاری، از این قبیل اخبار تهی نبوده و رویدادهایش خالی از تأثیر آنها نبوده است. این قبیل مطالب غرب و شرق ندارد، بلکه در همه ادوار و همه نقاط وجود داشته و همیشه از آنها استفاده می‌شود.

روزگاری هم که اخبار ملاحم و فتن ضعیف می‌شد و کسانی چون شاه نعمت الله ولی نبودند که پیشگویی‌های آنچنانی داشته باشند، مشتی منجم که غالبا هم از دینداری بویی نبرده بودند، در کنار سلاطین آنان را امر و نهی می‌کردند و مطامع خویش را با تنجیم به خورد آنان می‌دادند.

 در این کتاب آمده است که معاویه کسی را به سراغ پادشاه روم فرستاد تا از او ـ بر اساس اخباری که در کتب پیشینیان آمده بپرسد:‌ خلیفه بعد از عثمان کیست؟‌ او نیز کتابی خواست و در آن نظر کرد و سپس به پیام رسان گفت: خلیفه بعد از عثمان همان کسی است که این نامه را برای من فرستاده و این پرسش را پرسیده است. (کتاب الفتن: ص 69). این مدلی است که آن روزگار وجود داشت و اخبار ملاحم و فتن از کتب اهل کتاب گرفته می شد. پیشتاز در این امور کعب الاحبار بود که از زمان خلیفه دوم تا زمان خلیفه سوم، یکسره مغیبات بر اساس کتب پیشینیان می گفت یا بعدها به نامش جعل کردند.

خبری از همین قبیل به معاویه رسید که دولت آنان با کمک سپاهی از مشرق پایان می‌یابد. همین سبب شد تا او بر ضد عجم و موالی سخت گیری کند و آنان را چون بردگان به کار گمارد و تحقیر کند.

این اخبار به قدری فراوان و مؤثر در تصمیم‌گیری امویان است که انسان را به شگفتی وا می‌دارد.

داستان وقوع فتنه در شام یا عراق یا برخی از شهرهای دیگر، از جمله مطالبی است که داستان اخبار ملاحم و فتن را با جغرافیا پیوند می‌زند واین جز آن نیست که در این شهرها، معمولا شورشهایی بر پا می شد یا زمینه اش بود و این اخبار اثباتا یا نفیا می‌توانست به موافقان یا مخالفان خط و نشان بدهد که چگونه قدم بردارند.

با همه تلاشی که این مولف کرده، همچنان کار بر روی اخبار ملاحم و فتن که غالبا مشتی اخبار بی خاصیت اما جذاب و پرتأثیر است، زمینه بکر و تازه‌ای است.