۲۶۵۴
۰
۱۳۸۹/۱/۷
بازسازي متون کهن حديث شيعه (روش تحليل و نمونه)

بازسازي متون کهن حديث شيعه (روش تحليل و نمونه)

پدیدآور: سيد محمد عمادي حائري

خلاصه

پژوهشي است در باره تاريخ تدوين حديث شيعه و مکتوبات کهن در اين موضوع همراه با بيان چگونگي امکان بازسازي اين مکتوبات از ميان رفته.

معرفی کتاب

 

 

این مقدمه ای است که بنده برای این کتاب نوشته‌ام:<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

 

پژوهشهایی که طی سالهای اخیر در حوزه متون و آثار مفقوده صورت گرفته، نکات زیادی را بر محققان حوزه تاریخ علم آشکار کرده است، نکاتی که طی چند قرن گذشته تا روزگار ما مورد غفلت واقع شده و این غفلت به نوبه خود اشتباهات چندی را در این حوزه به ویژه تاریخ حدیث و کتابت آن پدید آورده است.

تا همین دو سه دهه قبل در زمینه تاریخ حدیث تصور بر این بود که هیچ نوع نوشته‌ مکتوب و منظمی در قرن نخست هجری در دست نبوده و همه اخبار و احادیث به صورت شفاهی به نسل های بعد منتقل می‌شده است. مستند این سخن افزون بر اشاره به جلوگیری از امر تدوین حدیث از سوی شماری از خلفا، در دسترس نبودن متنی از قرن اول و حتی دوره‌ای طولانی از قرن دوم بود. این دو نکته شاهد این امر بود که مسأله تدوین کتاب معهود ذهن مسلمانان نبوده و اخبار و احادیث به صورت شفاهی و نسل به نسل تا دیرزمان انتقال می‌یافته است.

نکته دیگر در ترویج این شایعه، از میان رفتن برخی از سنت های علمی رایج در حوزه نگارش حدیث بر پایه روشها و سنت‌های موجود در قرون نخست هجری و حتی تا قرن پنجم و ششم بوده است. بر اساس این سنت که حتی تا زمان گسترش کتاب نویسی در قرن سوم و چهارم به صورت جدی مطرح بود، علی رغم آن که نگارش وجود داشت اما همچنان روایت شفاهی و تأیید مسیر نقل حدیث به صورت شفاهی، اساس و پایه اتقان و ایراد حدیث تلقی می‌گردید. این سنت به قدری نیرومند بود که برای مثال اگر محمد بن جریر طبری (م 310) از کتابی نقل می‌کرد، باز هم ترجیح می‌داد که سند شفاهی را منبع نقل آن روایت قرار دهد. در نسلهای بعد که این روش ناشناخته بود،‌ کسانی که تاریخ طبری یا کافی کلینی (م 329) را می‌دیدند،‌ تصور می‌کردند در قرون نخستین، کتابتی در کار نبوده و صرفا روایت شفاهی مبنای نقل و حفظ حدیث بوده و مرحوم کلینی یا طبری آنها را از صورت شفای به صورت مکتوب درآورده‌اند.

یکی از نخستین کسانی که در این حوزه قلم زد، فؤاد سزگین بود که پایان نامه خود را در حوزه تاریخ حدیث اختصاص به نفی این نظریه داد که نباید صورت سند نگاری احادیث ما را به این تصور غلط اندازد که تدوین بسیار دیر صورت گرفته است.

اکنون به یمن تحقیقات جدید می دانیم که این تصور تا چه اندازه باطل و نادرست و غیر قابل اعتماد است. ما آگاهیم که کتابهای حدیثی مهم و معروفی که در قرن سوم و چهارم نوشته‌ شده‌اند بر پایه متونی نگاشته شده  است که پیش از آن در قرن اول و دوم نگارش یافته بودند. جز آن که به همان قیاس که بسیاری از متون قرن چهارم از میان رفت و در اختیار ما قرار نگرفت، آثار قرن دوم نیز به دلیل ضعیف بودن سبک نگارش، محدود بودن دامنه آنها و نیز تنوع و تغییراتی که در نوشت افزار صورت گرفت به مورد از میان رفت و در قرن بعد باقی نماند.

اکنون اگر کسی ادعا کند که کتاب وقعه صفین نصر بن مزاحم (م 212) تألیف سه کتاب و روی هم ریختن مطالب آنهاست و امکان تفکیک آنها وجود ندارد نباید شگفت زده شویم. تاریخ طبری را می‌توان به دهها کتاب تجزیه کرد و دامنه آنها را مشخص نمود. کتاب کافی کلینی را نیز و بسیاری از آثار دیگر. صد البته هرچه جلوتر برویم کار دشوار تر شده جدای از آن که همین مقدار تفکیک نیاز به تخصصی ویژه و تتبعی گسترده دارد.

در این زمینه، آثار حدیثی که مادر آثار غیرحدیثی در تمدن اسلامی به شمار می‌آیند، اهمیت ویژه و روشهای مختص به خود را دارند. در واقع تدوین کتاب از دانش حدیث آغاز شد و علوم دیگر نه لزوما در امتداد آن بلکه در حاشیه آن رشد کردند. به دست آوردن چگونگی تدوین حدیث، شکل گیری متون حدیثی، و چگونگی اطلاعات کتابهای قبلی در آثار بعدی نکته ای است که نیازمند بازکاوی درست متون در دسترس است. برای مثال اگر کسی بخواهد از دل کتاب کافی، آثار مکتوب حدیثی جابر جعفی را به دست آورد، نیاز به اعمال روش‌های ویژه‌ای است که بر اساس واقعیات مربوط به تدوین و تنظیم کتابهای حدیثی در قرن دوم و سوم و نیز سنت های رایج علمی در قرون بعدی بوده است. این علم و دانشی است که در سالهای اخیر روشهای آن تدوین شده و آثار و نتایج آن تحولی در تاریخ علوم اسلامی یا تاریخ مکتوبات اسلامی پدید آورده است.

اگر به شصت سال پیش بر گردیم، و برای مثال کتاب تأسیس الشیعه را مورد بررسی قرار دهیم، یا حتی آثاری چون ذریعه را ملاحظه کنیم خواهیم دید که آنان با بسیاری از متون کهن شیعه آشنا نبودند و جز در مواردی که نامی رسمی از کتابی برجای مانده، از دیگر آثار خبری نداشتند. اما در دهه اخیر با انتشار کتاب میراث مکتوب شیعه از استاد دکتر حسین مدرسی طباطبائی امکان دستیابی به بخش‌هایی از آثار مفقوده از قرن دوم فراهم آمد و روشن شد که با روشهای جدید می‌توان درک بهتری از تاریخ حدیث شیعه یا تاریخ مکتوبات حدیثی شیعه به دست آورد و آثار بیشتری را بازشناسی و بازسازی کرد. این بازسازی صرفا جمع آوری احادیثی نیست که نام یک راوی مشخص و مشهور در آن است بلکه تفکیک دقیق آثار یک مؤلف براساس نظام حاکم بر «روایت و نقل» از یک طرف و اخبار و اطلاعاتی است که ما از مؤلفات و آثار آن شخص در برخی از کتابشناسی‌های کهن داریم. حتی اگر در مواردی، بخش دوم موجود نباشد، باز این امکان وجود دارد که با دقت در نقلها و اندک اشاراتی در باره راوی مؤلف، بتوانیم بخشی از متون کهن را بازشناسی و بازسازی کنیم.

اثر حاضر در زبان فارسی، بویژه در حوزه تاریخ حدیث و نه لزوما دانش تاریخ یا علوم دیگر، می‌باید جزو نخستین آثاری تلقی شود که به این دانش توجه کرده است. دقت در جزئیات همزمان با استفاده از تجارب دانشمندانی که در این زمینه صاحب نظریه هستند، از ویژگی‌های این اثر محسوب می‌شود. از دوست جوان و دانشمندمان جناب عمادی حائری که تلاشی درخور برای نگارش این اثر داشته‌اند سپاسگزاری می کنم.

 

 

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

ارنست پرون فراش دبيرستان شوهر شاهنشاه آريامهر

ارنست پرون فراش دبيرستان شوهر شاهنشاه آريامهر

محمد پورکيان

اين کتاب که در برلن غربي در سال 1357 چاپ شده است در باره سابقه آشنايي ارنست پرون با محمدرضا پهلوي و

شناخت تاریخی طایفه بهلولی و تعاملات سیاسی آنها در عصر پهلوی

شناخت تاریخی طایفه بهلولی و تعاملات سیاسی آنها در عصر پهلوی

زهرا علیزاده بیرجندی

بر اساس نتایج تحقیقات میدانی و کتابخانه ای و در مقایسه با سایر جوامع عشایری ایران، بهلولی ها یک طایف

منابع مشابه بیشتر ...

ابن ابی الحدید و فهم نهج البلاغه

ابن ابی الحدید و فهم نهج البلاغه

محسن رفعت

کتاب پیش رو تلاشی است برای فهم روش تفسیری ابن ابی الحدید و می کوشد روش تعامل او با حدیث و روایت را د

بریتانیا و کشور حائل: فروپاشی امپراتوری ایران 1914-1890

بریتانیا و کشور حائل: فروپاشی امپراتوری ایران 1914-1890

دیوید مک لین

کتاب حاضر با تکیه بر منابع و اسناد دست اول، دورنمایی از جایگاه ایران در رقابت روس و انگلیس در اواخر

دیگر آثار نویسنده

سادات هزار جريب سلسله اي شيعي در شرق مازندران

سادات هزار جريب سلسله اي شيعي در شرق مازندران

سيد محمد عمادي حائري

رساله اي است در باره سلسله عمادي که در منطقه هزار جريب واقع در ميان سمنان و طبرستان در قرن هشتم و نه