این پژوهش به زندگی، تحصیلات و بررسی آثار استاد فقید محمدحسن عرب، از محققین و پژوهشگران معاصر دزفولی پرداخته است. در ابتدا مروری کوتاه بر دوران زندگی و تحصیلات وی شده است، سپس آثاری که به صورت کتاب، چاپ و منتشر شده‌اند، بررسی شده، بعد از آن تقریض‌های ایشان بر کتب ذکر گردیده و در پایان عناوین مقالات ایشان آورده شده است.

زندگی و فعالیت‌های استاد عرب

استاد محمدحسن عرب فرزند شیخ محمد، در سال 1319 خورشیدی در یک خانوادهٔ روحانی در شهرستان دزفول چشم به جهان گشود. در سال دوم ابتدایی، با فوت پدر، گرد یتیمی بر سرش نشست. مادرش که از خانواده‌ای روحانی و مأنوس با قرآن بود، با وجود مشکلات مالی، مسئولیت خطیر تربیت و تحصیل فرزند را به عهده گرفت. استاد عرب با پشتیبانی و تشویق مادر، تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در دزفول به پایان رساند. استاد محمدحسن عرب در سال 1343 به استخدام آموزش و پرورش شهرستان دزفول درآمد و همزمان با تدریس، توانست دورهٔ تربیت معلم را طی کند. سپس موفق شد در رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه جندی‌شاپور اهواز به تحصیل بپردازد. بعد از گذراندن لیسانس، به عنوان دبیر زبان و ادبیات فارسی در دبیرستان‌های دزفول مشغول به کار شد. استاد در هنگام تدریس در کلاس یا در فعالیت‌های دبیرستان همواره سعی داشت همراه با آموزش علم، دیانت را نیز به جوانان آموزش دهد. استاد محمدحسن عرب در دوران انقلاب اسلامی همراه و همگام با انقلابیون به فعالیت‌های سیاسی علیه رژیم پهلوی پرداخت و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مسئولیت ادارهٔ آموزش و پرورش شهرستان شوش را پذیرفت. پس از آن به دزفول آمد و در مراکز تربیت معلم به تدریس پرداخت. با کشت نهال دانشگاه آزاد اسلامی در برخی از شهرهای ایران، استاد عرب از پیشگامان اولیهٔ هیئت مؤسس و جزء اولین مدرسین دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول به شمار می‌رفت. ایشان در این دانشگاه در سمت‌های قائم‫مقامی، معاونت مالی اداری، پژوهشی و فرهنگی خدمت کردند و تا نفس‌های آخر به عنوان دبیر هیئت امنا و مشاور فرهنگی ریاست واحد مشغول خدمت بودند. استاد محمدحسن عرب در سال 1379 با چند تن از فرهنگ‌دوستان دزفولی، پایه‌های مؤسسه فرهنگی دزفول‌شناسی را بنا نهاد و مدیر عاملی آن را تا پایان حیات پربارش به عهده داشت. به گفتهٔ اعضای این مؤسسه که قریب به هفتاد نفر از اساتید دانشگاهی و مدرسان آموزش و پرورش و نیروهای فرهنگی هستند، استاد عرب به عنوان پدر معنوی این مجموعهٔ علمی فرهنگی بود و با تشویق‌های استاد عرب اعضای این مؤسسه توانستند در یک دهه و نیم از فعالیت پرثمر خود، علاوه بر برنامه‌های علمی و فرهنگی پخش‌شده در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مقالات مختلفی از موضوعات تحقیقی خود را در همایش‌های منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی ارائه یا در مجلات علمی ـ پژوهشی به چاپ برسانند. علاوه بر آن بیش از هشتاد عنوان کتاب را در موضوعات مربوط به دزفول یا موضوعات تخصصی دیگر به علاقه‌مندان تقدیم نمایند.

استاد عرب علاوه بر تشویق دیگران به مطالعه و پژوهش، خود نیز به طور پیوسته در حال تحقیق و پژوهش در زمینهٔ مسائل ادبی، فرهنگی و تاریخی بود. از آثار پربرکت این استاد فرزانه که به صورت کتاب به زیور چاپ آراسته شده است عبارتند از: اولوالأمر مسلمین یا ولایت فقیه، تحقیقی در مورد رسائل علمیه و مدارس علمیهٔ دزفول، اُلَّ (لالایی‌های محلی دزفول با سه گویش محلی، فارسی و لاتین)، منبع و مرجع‌شناسی در ادبیات و علوم انسانی (این کتاب هم اکنون جزء کتاب‌های درسی دانشگاهی است)، لغز و معماهای عارف دزفولی، شیوه‌های پژوهش در ادبیات و علوم انسانی (این کتاب در دانشگاه‌ها و مراکز تربیت معلم تدریس می‌شود)، مثل‌های دزفولی یا معادلات ادبی (تطبیق ضرب‌المثل‌های دزفولی با اشعار فارسی)، عشق دمشق (سفرنامه‌ای به سوریه قبل از جنگ داخلی آن)، اندیشمندان دزفول (با همکاری آقای لطیف‌پور)، دانشنامهٔ اماکن (جغرافیای قرآن مجید)، القاموس الحدیث / فرهنگ نمونه، فرهنگ مائده معنوی، درّ ثمین/زندگانی‌نامهٔ آیت‌الله معزی دزفولی. جا دارد که این آثار گران‌سنگ به جامعهٔ علمی، صاحبان قلم و اندیشه معرفی شوند.

بررسی آثار

محمدحسن عرب در طول زندگی بابرکتش تحقیقات و پژوهش‌های زیادی داشته است که نتایج آنها به صورت کتاب یا مقاله یا تقاریظ بر کتب تدوین یا به صورت سخنرانی‌های علمی ارائه گردیده است. در این مقاله آثار مکتوب ایشان که به صورت کتاب منتشر شده‌اند بررسی شده است.

1- اٌلَّ، لالایی‌های محلی دزفول

 این کتاب با همکاری استاد گرانمایه، شادروان سیدمحمدعلی امام، پژوهشگر معاصر دزفولی و آقای عظیم محمودزاده به رشتهٔ تحریر درآمده است. این کتاب علاوه بر پیش‫گفتار مرحوم استاد امام، داری دو مقدمه از مؤلفین است. در این کتاب، لالایی‌های محلی، بر مبنای موضوع و محتوا و پیامی که دارند به یازده بخش تقسیم شده که مٌراجع را برای دریافت هدف خود کمک می‌نماید. در پایان این کتاب برای فهم معنی لغوی واژه‌های محلی، واژه‌نامه‌ای افزوده شده است. این کتاب در 177 صفحه در پاییز 1378 به وسیلهٔ انتشارات افهام در 300 نسخه به چاپ رسیده است و در همان سال مورد استقبال عموم همشهریان قرار گرفت و نسخ آ ن نایاب شد.

بنا به گفته استاد عرب این کتاب قبل از چاپ در دورهٔ لیسانس، تحت عنوان تطبیق لالایی‌های دزفولی با ترانه‌های باباطاهر عریان و فائز دشتستانی زیر نظر آقای دکتر وحیدیان استاد دانشگاه جندی‌شاپور اهواز، به عنوان پایان‌نامه با نمره A مثبت دفاع شده بود، سپس با نظر مؤلفین همکار و با جرح و تعدیل‌هایی با نام لالایی‌های محلی به چاپ رسید.

2- اولوالامر مسلمین یا ولایت فقیه، ویژهٔ جوانان

این کتاب شامل یک پیش گفتار، یک مقدمه، دو فصل و یک نمایه است. فصل اول اختصاص به معنی ولایت از نظر لغت و اصطلاح دارد. سپس ولایت تشریعی و اهمیت و نقش فقه و فقاهت را بیان کرده است. در فصل دوم به پاسخ بعضی از شبهات و القائاتی پرداخته که گاه در جامعه مطرح می‌گردید و در قسمت آخر به لزوم ولایت فقیه در دوران غیبت کبری اشاره شده است. این کتاب در بهمن ماه سال 1377 توسط انتشارات ماندگار در تهران به چاپ رسید.

3- اندیشمندان دزفول

   این کتاب در سال 1384 با همکاری آقای احمد لطیف‌پور، از پژوهشگران دزفولی و عضو مؤسسهٔ فرهنگی دزفول‌شناسی تألیف شده است. کتاب دارای یک پیش‌گفتار مشترک از مؤلفین است. سپس مقاله‌ای در مورد گویش دزفولی دارد و بعد از آن به وضعیت دزفول  در انقلاب اسلامی و دوران جنگ تحمیلی پرداخته است. در بخش دیگری از کتاب، به بیان زندگی‌‌نامهٔ عده‌ای از فحول دینی و علمی اشاره دارد و در پایان به معرفی گروهی از صاحبان قلم و ادیبان و شعرای مشهور پرداخته است.

 این کتاب در سال 1384 با تیراژ هزار نسخه و به همت انتشارات فرهنگ مکتوب در 220 صفحه به چاپ رسیده است.

4- انقلاب در گذر تاریخ

این کتاب در اسفندماه 1389 توسط انتشارات ماندگار در تهران در 3000 نسخه به چاپ رسیده است و شامل یک مقدمه و سیزده فصل است که از نزول وحی بر رسول گرامی اسلام(ص) تا پیروزی انقلاب اسلامی در بیست و دوم بهمن 1375 را بررسی کرده است. در این کتاب سعی شده نشان داده شود که چگونه پیروان اهل‌بیت در طول تاریخ، هرگاه فرصت مناسبی به دست می‌آوردند در تحقق حکومت شیعی اهتمام ورزیده و بعضاً متناسب با نوع فهم شیعیان به تشکیل حکومت دینی اقدام نموده‌اند و برای آنان مکان جغرافیایی مدِّ نظر نبوده، چنان‌که در مصر فاطمییان موفق به تشکیل حکومت شیعی شدند و حمدانیان در سوریه و سربداران و آل‌بویه و صفویان در ایران و در نهایت جمهوری اسلامی با امامت و رهبری امام خمینی به شکل نوینی از نظام حکومتی که مردم رکن اصلی آ ن را تشکیل می‌دهند موفق به تشکیل حکومت گردید.

5- تحقیقی در مورد رسائل عملیه و مدارس عـلمـیهٔ دزفـــول

این کتاب در چهار فصل تنظیم شده و دارای یک پیش‌گفتار و یک تقریظ از حجت‌الاسلام و المسلمین حاج سیدمصطفی فارغ دزفولی، روحانی مبارز و دومین نماینده مردم دزفول در مجلس شورای اسلامی است. فصل اول دربارهٔ پایگاه‌های حفظ تشیع و مراحل مرجعیت است. سپس اشاره‌ای به اهمیت مرجعیت متمرکز، از زمان شیخ اعظم، انصاری دزفولی و معرفی علما و حجج اسلام و مجتهدین صاحب رساله تا امام خمینی (رحمه الله علیه) دارد. همچنین اشاره‌ای به تاریخ فقاهت در دزفول و مدارس علمیه داشته و بیانی مختصر در ترجمهٔ علما و چگونگی فعالیت مدارس علمیه و همچنین مجتهدین صاحب رساله دارد. در فصل دوم اشاره‌ای به ریشه‌یابی دستورات و احکام دینی، از جمله قرآن، سنت، اجماع و عقل نموده و به تعریف اجمالی حدیث و ضابطین حدیث و کتب اربعه و حوزه‌های علمی شیعه پرداخته است. فصل سوم به معرفی اولین حوزهٔ علمیه در قرن ششم در دزفول و مدارسی که در طول تاریخ در دزفول تأسیس شده اختصاص دارد. فصل چهارم به پیوست‌ها و معرفی بعضی از مجتهدان بزرگ و نظرات بعضی از علما اختصاص یافته است. این کتاب در سال 1378، توسط انتشارات ماندگار در تهران در 153 صفحه و در هزار نسخه به چاپ رسیده است. توضیح اینکه این کتاب اولین کتاب مستقلی است که در زمینهٔ معرفی رسائل عملیه و حوزه‌های علمی دزفول به چاپ رسیده و نسل حاضر را با چگونگی وضعیت علمی این کهن‫جای به زبان ساده آشنا می‌سازد.

6- دانشنامهٔ اماکن جغرافیایی قـرآن مجیـد

 در آغاز این کتاب مقاله‌ای با عنوان اشاره‌ای به علم جغرافیا و علل نگرش مسلمین به ضرورت فرایض دینی به این علم آمده و سپس هدف از موضوع تحقیق در جغرافیای اماکن قرآن مجید برای خوانندگان بیان شده است. مؤلف با دقت و وسواس علمی نام مکان‌هایی که به طور صریح یا با اشاره در تمام سوره‌های قرآن مجید آمده شناسایی کرده و در حدِّ توان و امکانات موجود، با استفاده از مدارک نسبتاً مطمئن به توضیح جغرافیایی آنها پرداخته است. در این کتاب 140 مقاله آورده شده است که هر کدام به نام یکی از اماکن اختصاص دارد و در آن روشن شده که این مکان از نظر جغرافیای سیاسی قبلاً جزء کدام سرزمین بوده و اکنون به کدام کشور تعلق دارد. همچنین روشن می‌نماید که در طول تحولات سیاسی، آن سرزمین دارای چه نام‌هایی بوده و اکنون با چه نامی معروف است یا اینکه مکان مورد بحث در آن زمان روستایی بوده که امروز به شهر تبدیل شده یا عکس قضیه روی داده یا اینکه کلاً آن مکان از بین رفته است. روش کار در این کتاب به گونه‌ای است که خواننده به‫آسانی متوجه می‌شود که یک اسم عَلَم جغرافیایی، در قرآن چند بار و در چند سوره و در کدام آیه ذکر شده و در هر آیه برای بیان چه غرضی آمده است. علاوه بر نکات مذکور در حدِّ توان به گوشه‌هایی از حوادث تاریخی که در آن مکان رخ داده نیز اشاره دارذ و نقشهٔ جغرافیایی آن در حدِّ میسور آورده شده است.

در پایان برای سهولت دستیابی پژوهشگران، نمایه‌های اعلام با ذکر شماره صفحات آورده شده است. این کتاب در سال 1388 در 677 صفحه توسط انتشارات فرهنگ مکتوب به چاپ رسیده است.

7- دُرِّ ثمین

 این کتاب نگاهی است اجمالی در موضوع زندگی و خاندان آیت‌الله شیخ میرزا محمدعلی معزی دزفولی . مؤلف خود سال‌ها از محضر ایشان کسب فیض نموده و با بسیاری از شاگردان ایشان رفت‌وآمد داشته است. نویسنده در این کتاب ابتدا مطالبی را در مورد شهر عالم‌پرور دزفول و افتخارات فرهنگی آن آورده و سپس برای آشنایی خوانندگان با خاندان معزی به‌ویژه آیت‌الله محمدعلی معزی مطالبی را افزوده است. این کتاب در سال 1390 توسط انتشارات ماندگار به چاپ رسیده است.

8- شیوه‌های پـژوهش در ادبیات و علوم انسانی

 این کتاب پیش از چاپ، در مراکز تربیت معلم دزفول به وسیلهٔ مؤلف تدریس می‌شده است و از آنجا که متن این کتاب با سرفصل‌های درس روش تحقیق در رشتهٔ کارشناسی زبان و ادبیات فارسی هماهنگ بود، در زمستان 1380 توسط انتشارات ماندگار تهران در ده فصل و در 120 صفحه‌ به چاپ رسید و سال‌ها در دانشگاه‌ها و مراکز علمی منطقه استفاده می‌شد.

کتاب مذکور دارای یک پیش‌گفتار و یک مقدمه است و در فصول مختلف آن شیوه و روش پژوهش و چگونگی انتخاب موضوع تحقیق، روش‌های جمع‌آوری اطلاعات موردنیاز و در نهایت چگونگی جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از کار تعلیم داده شده است.

9- عشق دمشق

 کتاب عشق دمشق سفرنامهٔ مؤلف به کشور سوریه است که در سال 1370 خورشیدی اتفاق افتاد. نویسنده سعی کرده که دیده‌ها و شنیده‌های خویش را که روزانه یادداشت می‌کرده، به ترتیب تاریخ رخداد طبقه‌بندی و با بیانی ساده و رسا در قالب رمان به خوانندهٔ خود عرضه نموده و نوشتار خود را با آیات و احادیث و گاهی با به‌کاربردن اشعار و ضرب‌المثل‌های مناسب به نوشتهٔ خود جلا و جذابیت بخشد. در این کتاب به عناوینی نظیر اصحاب کهف و بزرگانی که در دمشق مدفون‌اند اشاره نموده است. وی از شهر قنیطره به نام شهر شاهد و همچنین از بلندی‌های جولان که در جنگ اسرائیل و سوریه به دست دشمن صهیونیستی افتاد یاد کرده است. این کتاب در سال 1383 توسط سازمان کارفرمایان جوان به انتشارات بوستان کتاب سپرده و در 3000 نسخه چاپ و منتشر شد. مطالعهٔ این کتاب برای زائران حرم مطهر حضرت زینب کبری خالی از لطف نیست.

10- فرهنگ مائده معنوی

کتابی است در 1110 صفحه که در دو مجلد در سال ۱۳۹۳ با تیراژ 2000 نسخه توسط انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول به چاپ رسیده است. در صفحه اول این کتاب، مؤسسهٔ فرهنگی دزفول‌شناسی معرفی شده و ﭘس از آن مقدمه‌ای در 31 صفحه آورده شده که در آن به ضرورت فرهنگ‌نویسی و تاریخچهٔ آن و سپس به تعریف واژه و علم پرداخته و به انگیزهٔ تألیف این کتاب، روش کار و در نهایت علائم رمزی به‫کاررفته در کتاب اشاره شده است. فرهنگ حاضر برای پژوهشگران در موضوعات حدیث، حقوق، سیاسی فقهی، قضایی، احکام، اخلاق اصول، اعلام، تاریخی، تجویدی، تفسیری و جغرافیایی مفید فایده است. مثلاً در باب (حاء) چنین آورده شده است: «حدیث متشابه: حدیثی است که از متن آن مراد معصوم دانسته نشود، مگر به کمک قراین».

11- القاموس الحدیث، فرهنگ نمونه

فرهنگ نمونه کتابی است در زمینهٔ شناخت و توضیح واژگان قرآن مجید. این کتاب در بهار 1390، در دو جلد و در 1086 صفحه توسط انتشارات فرهنگ مکتوب و با همت و مساعدت مالی خانوادهٔ مرحوم استاد فقید مرحوم حاج محمدحسین نظامی‌پور به چاپ رسیده است. در این کتاب علاوه بر مقدمه، حدود یکصد صفحه آورده شده که حاوی نکات ارزنده در شناخت کتاب الله و شیوهٔ تدوین آن است. سه بخش اساسی کتاب شامل مفردات، ترکیبات و اعلام است. شیوه و روش واژه‌یابی این قاموس به گونه‌ای انتخاب شده که از دانش‌آموزان سال سوم راهنمایی با دانستن ترتیب حروف الفبای فارسی تا اهل علم و دانش، با یافتن ریشهٔ یک کلمه می‌توانند به کلیهٔ مشتقات آن مصدر در کل قرآن مجید که در آیات و سور مختلف قرآن مندرج است از آن بهره‌مند شده و با آیهٔ مربوطه و معنی خاص آن واژه در همان آیه آشنا شوند.

مبنای این کتاب تفسیر نمونهٔ 27 جلدی آیت‌الله مکارم شیرازی است و کمبودهای آن از منابع قابل اطمینان دیگر اخذ شده است. در زیر هر واژه با حروف رمز نشانی مأخذ ذکر شده که با مراجعه به مقدمه می‌توان به مفاهیم این رموز پی برد.

12- لغز و معماهای عارف دزفولی

کتاب لغز و معماهای عارف دزفولی، یادداشت‌های شعری ادیب فقید، مرحوم ملاعبدالحسین بن محمدهادی حکاک متخلص به عارف دزفولی است که حاوی حدود دویست بیت با مضامین مختلف است. مؤلف دربارهٔ این کتاب آورده است: «از آنجا که ذوق آ ن مرحوم، سرشار از لطائف و نکته‌های ادبی و طنزی بود، مؤلف به تنظیم و تنقیح و تصحیح آن اقدام و به حل پاسخ لغز و معماها با همکاری دوستانی که در کتاب از آنان یاد شده پرداختم و مجموع اشعار را با توجه به درون‌مایهٔ آنها به دوازده فصل تقسیم و پاسخ آنها را نیز در دوازده فصل تنظیم نموده و باهمت و همکاری خانوادهٔ آن مرحوم، به‌ویژه نوهٔ بزرگوار وی، آقای محمدهادی عارفیان در سال 1380 توسط انتشارات وصل چاپ گردید».

این کتاب با یک مقدمه به قلم مؤلف و بیان انگیزهٔ بازنگری در آثار عارف و توضیحاتی دربارهٔ تعریف لغز و معما و بیان تفاوت‌های آن دو شروع شده است. سپس برای معرفی آن مرحوم، زیست‌نامهٔ وی که به قلم خودش نگارش شده آورده شده است.

کتاب با ابیاتی چند و با سپاس از خداوند سبحان شروع، سپس در نعت رسول گرامی اسلام و ائمهٔ طاهرین اشعار سروده شده است. در پایان کتاب واژه‌نامه‌ای به منظور درک درست خوانندگان از واژه‌های به‫کاررفته در کتاب افزوده شده است. این کتاب در 57 صفحه با تیراژ هزار نسخه به چاپ رسیده است. مرحوم عارف گرچه ممکن است به منظور تلطیف روح و پرکردن اوقات خالی و فراغت مردم دست به این کار زده باشد، ولی در عین حال نکته‌های آموزنده‌ای را نیز به خواننده اهدا می‌نماید. استاد عرب اشعار این مجموعه را علاوه بر تصحیح، تقطیع نموده و بحر هر کدام را مشخص و با الفبای عروضی عرضه نموده است تا علاوه بر انبساط روح خوانندگان، برای دانشجویان رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی نیز به کار آید.

13- مثل‌های دزفولی یا معادلات ادبی

این کتاب مجموعه‌ای از مثل‌های دزفولی است که در سال 1381 و در 147 صفحه با تیراژ یک هزار نسخه توسط انتشارات افهام چاپ و منتشر شده است. کتاب دارای پیش‌گفتاری است که در آن اشاره‌ای به زبان و رابطهٔ آن با تفکر و اندیشه می‌نماید. سپس دربارهٔ اهمیت زبان مشترک نکته‌هایی را بیان و دربارهٔ چگونگی تولد و مرگ واژه‌ها بحث می‌کند. سپس اشاراتی به زبان‌های رسمی و نکته‌هایی دربارهٔ خودکم‌بینی صاحبان بعضی از گویش‌ها به خوانندگان می‌دهد و در نهایت به علل و عوامل جمع‌آوری ضرب‌المثل‌های محلی می‌پردازد. در این کتاب چهارصد ضرب‌المثل محلی دزفولی با اشعار فارسی تطبیق داده شده و هر ضرب‌المثل با خط فارسی و فونتیک و آوایی نوشته شده است و سپس معنی و محل کاربرد آن ضرب‌المثل در محاوره و گفت‌وگو بیان گردیده است. در پایان کتاب، کلیهٔ واژه‌های محلی به ترتیب الفبای فارسی معنی شده‌اند.

14- منبع و مرجع‌شناسی در ادبیات و علوم انسانی

این کتاب دارای یک پیش‌گفتار و یک مقدمه است و به ترتیب به معرفی کتب مرجع نظیر فرهنگ‌ها، دایرة‌المعارف‌ها، دانش‌نامه‌ها، معجم‌ها، کتاب‌شناسی‌ها، اطلس‌ها، گیتاشناسی‌ها، تذکره‌ها، طبقات و کشکول‌ها می‌پردازد. مؤلف روش چگونگی استفاده از این کتب را به زبان ساده به خوانندگان آموزش می‌دهد. این کتاب که در سال 1380 توسط انتشارات ماندگار در دوازده فصل و ۱۸۰ صفحه با تیراژ سه هزار نسخه به چاپ رسیده است، به دلیل هماهنگی متون آن با سرفصل‌های درس مرجع‌شناسی در مقطع کارشناسی رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی، به عنوان کتاب درسی دانشگاهی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی منطقه مورد استفاده دانشجویان بوده است.

مقالات

در این قسمت لیست مقالات استاد فقید محمدحسن عرب که در مجلات و مطبوعات کشور چاپ گردیده است، به ترتیب سال آورده شده است.

۱. دزفول از پيشينه تا حال، كيهان فرهنگی، شمارهٔ 204، مهرماه 1362.

۲. زندگی‌نامهٔ عارف دزفولی، ماهنامهٔ دزفول فردا، شمارهٔ 4، د‌ی‌ماه 74 13.

۳. ضيايی دزفولی، ستاره‌ای از آسمان فقاهت، ماهنامهٔ دزفول فردا، شمارهٔ 4، دي‌ماه 1374.

۴. رسالت معلم، رسالت انبيا، هفته‌نامهٔ فرهنگ آفرينش، شمارهٔ 96، اردیبهشت 74 13.

۵. زندگینامهٔ شهيد دانش نمايندهٔ مردم شوش و انديمشک، ماهنامهٔ دزفول فردا، ارديبهشت 1375.

۶. دزفول سرزمين قلم، ماهنامهٔ دزفول فردا، شمارهٔ 10، تيرماه 1375.

۷. نيل صنعت ازيادرفتهٔ دزفول، ماهنامهٔ دزفول فردا، شمارهٔ 21، خرداد 1376.

۸. آشنايی با مركز دزفول‌شناسی، رسانهٔ جنوب، شمارهٔ 11، خرداد 1380.

۹. بطانه در قرآن، هفته‌نامهٔ فرهنگ خوزستان، شمارهٔ 141، مرداد 1381.

۱۰. دزفولی‌ها جيل را فراموش نكنند، جام جم، شمارهٔ 723، آبان 1381.

۱۱. مؤسسه فرهنگی دزفول‌شناسی، بايگانی تاريخ كهن دزفول، نشريهٔ آفرينش، شمارهٔ 1778، آبان 1382.

۱۲. كتاب‌شناسی تحليلی شهرستان دزفول، فرهنگ خوزستان، شمارهٔ 248، ارديبهشت 1383.

۱۳. قل عيدی چيست؟، رسانهٔ جنوب، شمارهٔ 70، اردیبهشت 1385.

۱۴. آشنایی با محله‌های دزفول، دژپل، سال اول شمارهٔ اول ص 8 و شمارهٔ دوم ص 7.

۱۵. جایگاه زبان و ادبیات فارسی و علوم انسانی، دژپل، شمارهٔ 15 سال چهارم، دی‌ماه 1389.

۱۶. تحقیقی در مورد واژهٔ «کَت»، هفته‌نامهٔ رسانهٔ جنوب، شمارهٔ 94، ص 3.

تقاریظ

۱. تقريظ بر كتاب سجدهٔ خونين، صفحهٔ 15.

۲. تقريظ بر كتاب شجره‌نامهٔ سادات رودبندی و داعی.

۳. تقريظ بر كتاب از مسجد جمكران قم تا مسجد كجبافان دزفول.

۴. تقريظ بر كتاب زن و آزادی.

۵. تقريظ بر كتاب تاريخ دزفول.