زَهرالربیع از آثار معروف سیدنعمت‌الله جزایری عالم شیعی قرن یازدهم و دوازدهم هجری قمری و از شاگردان مجلسی دوم است. او عالمی ذوفنون بوده و در ادبیّت هم دست داشته است، لذا کتاب جُنگ مانندش سرشار از لطایف ادبی است و نامش را از این دو بیت اقتباس کرده است:

اصبحت صبّا اذا مرّ النسیم علی               زهر الریاض، یکاد الوهم یؤلمنی

من کل معنیً لطیف احتسی قدحا              و کل ناطقة فی الکون تطربنی (ص 8)

در این گفتار بعضی نکات ترجمه و از لحاظ خوانندگان می‎گذرد. مرجع ما چاپ سنگی، تهران 1298ق.

کمک ظالم ترجیحاً به طور مطلق حرام است، هر چند مدخلیتی در ظلم او نداشته باشند، مثلاً دوختن لباس برای ظالم. چون اگر خیاط هم از دوختن لباس او خودداری کند، (به همان اندازه) مانع ظلم او خواهد شد. (ص14)

عربی در حمام اصفهان تیزی رها کرد، رفیقش نهیب زد که چه کردی؟ گفت: خاموش! اینها عربی نمی‎فهمند. (22)

رُوَیم صوفی شغل قضاوت را پذیرفت. جنید گفت: مردی رازدارتر از رویم ندیدم که چهل سال دنیاپرستی‎اش را از ما پوشیده می‎داشت. (37)

زنی را به جرم دزدی گرفتند. منکر شد. قاضی گفت: قسم بخور! و خورد. طرف به قاضی اعتراض کرد که مگر نشنیده‎ای:

و لا تقبل لسارقة یمیناً                و لو حلفت بربّ العالمینا

قاضی پرسید: در کدام سوره است؟ گفت: «الا هبّی بصحنک فاصبحینا».

قاضی گفت: گمان‌کردن در «انا فتحنا لک فتحا مبینا» باشد. (51)

به ابراهیم ادهم گفتند: چرا مصاحبت نمی‎کنی؟ گفت: اگر با پایین‎تر از خود بنشینم، با جهلش مرا می‎آزارد و اگر با بالاتر از خود بنشینم، بر من تکبر می‎کند و اگر با همتای خود بنشینم بر من حسد می‎ورزد، پس صبحت با آن می‎کنم که در صحبتش ملالی نیست. (416)

به معلّم بدخطی گفتند: چرا کُشتی تعلیم نمی‎کنی؟ گفت: بلد نیستم. گفتند: خط هم بلد نیستی. (31)

کسی، دیگری را ترحماً پشت سرش روی خر سوار کرده بود، گفت: چه خر خوبی داری؟ ساعتی بعد گفت: چه خر خوبی داریم؟! صاحب خر پیاده‎اش کرد و گفت: می‎ترسم ساعت دیگر بگویی: چه خر خوبی دارم؟! (35)

به عربی گفتند: چرا در راه مسلمانان ادرار می‎کنی؟ گفت: من هم از مسلمانانم! (37)

زن بدکاره‎ای شب بیرون آمده بود، گفتند: نمی‎ترسی؟ گفت: اگر به مردی بر بخورم که همان را می‎خواهم و اگر به شیطان بر بخورم که او مرا می‎خواهد. (35)

عربی به جام آمده بود تا با جامی مناظره کند. مردم جمع بودند و قرار شد آن دو به عربی صحبت کنند. عرب به عربی از جامی پرسید: فارس‎ها به جای «لاأعلم» چه می‎گویند. جامی گفت: «نمی‎دانم». همه گفتند جامی نمی‎داند و دور آن عرب جمع شدند تا روزی که عرب می‎خواست برود، جامی جلو رفت و از عرب خواهش کرد یک موی ریشش را از باب تبرک به او بدهد. این خبر پیچید. مردم ریختند و ریش برای عرب نگذاشتند. (58)

اشعب را گفتند: نماز سبک می‎خوانی؟ گفت: ریا در آن نمی‎آمیزم. (56)

عربی بعد از آنکه پالوده خورد، گفت: اگر موسی همین را نزد فرعون می‎برد، ایمان می‎آورد، اما او عصا برد. (58)

اسلم امیر خراسان قبر ایرانی‎ها را می‎کند که درهم را از دهن مرده‎ها در آورد تا ضرب‌المثل شد: «الأم من أسلم». (59)

کسی سگ گله‎اش را در گورستان دفن کرد. قاضی حکم به احراق او نمود. گفت: یا قاضی، سگ مرحوم گله‎اش را وقف حضرت شما کرد. قاضی گفت: پس برو وصیتش را عمل کن، به سلامت! (60)

دو طرف دعوا نزد قاضی رفتند، یکی‌شان شیر به رشوت برده بود، آن یکی قوچ. قاضی حکم به نفع اولی داد. دومی با اشاره رساند که من قوچ آورده بودم. از خانه قاضی خبر آوردند که قوچ ظرف شیر را ریخته، حکم را معکوس کرد. (60)

عقل مرد را از سه چیز می‎فهمند: فرستاده‎اش، نامه‎اش و هدیه‎اش. (79)

کسی قول داده بود که هر یک از بندگانش نماز خوب بخوانند، آزاد می‎شود. برده‎ها یکی‫یکی به ریا نماز می‎خواندند و آزاد می‎شدند. ماوقع را به او گفتند. گفت: «خَدّعنا لله، خُدعنا له». (93)

امام جماعت بعد از حمد سوره‎ای خواند که این آیه در آن بود: «قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَهْلَكَنِيَ اللَّهُ وَمَنْ مَعِي» عربی که پشت سرش بود گفت: «أهلک الله وحدک، ایش کان للذین معک». حاضران از شدت خنده، نمازشان را قطع کردند. (112)

مردی پسرش را نزد قاضی برد که قرآن نمی‎خواند و شراب می‎خورد. پسر گفت: خواندن می‎دانم. قاضی گفت: بخوان. پسر خواند:

علق القلب ربابا                        بعد ما شابت و شابا

انّ دین الله حقـا           لاتری فیـــه ارتیابا

پدرش گفت: ایها القاضی! همین دیروز قرآن همسایه را دزدیده، این را از آنجا یاد گرفته. قاضی گفت: خدا بکشدش که قرآن را آموخته، به آن عمل نمی‎کند. (114)

کسی مؤذنی را کتک می‎زد که بدصداست. گفتند: زدن ندارد. گفت: یهود و نصارا را بر مسلمانان می‎خنداند. (115)

اجر صدقه کمتر از قرض‌الحسنه است؛ زیرا قرض حتماً به مستحق می‎رسد، در حالی که گیرنده صدقه ممکن است مستحق نباشد. (127)

اگر کلام معصومین را تصفح کنی، آنچه بدان نیاز و آنچه نیاز نیست در آن می‎یابی، حتی اگر کسی بخواهد کتابی درباره آداب تخلی و مکان و شرایط آن تألیف کند، امکانش هست، حال آنکه در خبری از اخبار کلمه: «هیولا و صورت و عقول عشره» را نمی‎یابی. (164)

اینکه آورده‎اند قتیل عشق (به شرط عفت) شهید است؛ یعنی در ثواب مثل شهید است. (198)

بخیلی به معشوقش نوشت: صورت خود را بر خاک گذارده‎ام که تو از من راضی شوی. جواب داد: یک دینار بفرست تا من صورت بر صورتت بگذارم. (173)

سائلی بر درِ عالمی نحوی ایستاد. نحوی گفت: «انصرف». سائل گفت: «اسمی احمد» نحوی گفت: یک چیزی بدهید سیبویه برود. (176)

قلندری یکی را قسم می‎داد که تو را به صد و بیست و چهار هزار پیغمبر یک سکه به من بده. آن شخص گفت: از آن تعداد هر یک را اسم ببری، یک سکه‎ات می‎دهم. قلندر شروع کرد به شمردن: «فرعون، شداد، نمرود ...». آن شخص گفت: اینها پیغمبر نیستند. قلندر گفت: اینها ادعای خدایی داشتند، تو به پیغمبری قبولشان نداری؟ (181)

دو دختر خدیجه که به عثمان دادند، از شوهر قبلی خدیجه بود، بعضی هم گفته‎اند دختران خواهرش بودند که او بزرگ کرده بود. (186)

گفته‎اند که: «من تواضع لغنیٍّ ذهب ثلثا دینه»؛ یعنی اگر هم قلباً تواضع نکرده باشد، دست‌کم تقوای لسان و جوارح را رعایت نکرده است. (197)

شغل قصابی بهتر از شاعری است؛ چرا که سگ‎ها محتاج قصاب‎ها هستند، اما شاعران (مداح حکمرانان) محتاج از سگ کمتر! (209)

از یکی پرسیدند، اول سوره دخان چیست؟ گفت: «الحطب الرطب». (223)

به مزید گفتند: اگر سگی حمله کرد، آیه: «یا معشر الجن و الانس...» را بخوان! گفت: همه سگ‎ها وارد نیستند، چوب بهتر است. (224)

یک خراسانی در مکه اجیری گرفت که اعمال سخت را به جای او انجام دهد و آخر کارمزد کمی به او داد. جلوی رکن کعبه بودند، اجیر سرش را به دیوار کعبه کوبید. خراسانی گفت: این چیست؟ گفت: هر کس کله‎اش محتکم‎تر به اینجا بخورد، اجرش بیشتر است. خراسانی چنان کله‎اش را بر دیوار زد که بی‌هوش افتاد. (224)

مردی با کنیز زنش نزدیکی کرد و به او گفت: به خانم چیزی نگو. کنیز گفت: اگر من دهن‌لق بودم از پنج سال پیش به این طرف به شما می‎گفتم که خانم با ندّاف رفیق شده است. (227)

پیش‌نماز در سوره خواند: «فأین تذهبون». عربی آنجا حاضر بود، گفت: من که به خانه‎ام می‎روم، این ننه مرده‎ها هم نمی‎دانم کجا می‎روند. (230)

کسی که بر پیشانی‌اش جای مهر بود، بر در خانه‎ای به گدایی ایستاد. گفتند: تو که در چهره‎ات سکّه داری؟ گفت: آری! ولی نقش ندارد. (231)

از یکی پرسیدند: عیسی بالاتر است یا موسی؟ گفت: عیسی مرده زنده می‎کرد و موسی با یک مشت آدم کشت. عیسی در گهواره حرف می‎زد و موسی در هشتاد سالگی می‎گفت: «واحلل عقدة من لسانی». (235)

شیخ بهایی به شاه عباس نماز حاجت یاد می‎داد. دلقک شاه عباس گفت: معطلش نشو، ماتحت این نمی‎تواند وضو نگه دارد! (276)

اثبات دعوی اجماع نزدیک به مُحال است. (327)

محبت را چهل سال می‎توان پنهان داشت، عداوت را یک روز هم نمی‎توان! (384)

سهروردی[1] اعتقاد حکما را با زندقه آمیخته بود، مع ذلک اکنون قبرش در بغداد زیارت می‎شود. (391)

امیر تیمور زارع زحمتکش تنگدستی را دید. پرسید: اسمت چیست؟ گفت: تیمور ... و همه مشخصاتش مثل امیر تیمور بود، حتی طالعش هم مانند امیر تیمور بود و هر دو متولد برج دلو بودند. امیر تعجب کرد. آن مرد گفت: تعجب ندارد، دلو من خالی بود، دلو تو پُر! (371)

شاه عباس به میرزا حبیب‌الله صدر گفت: تو در نظر من مثل امام زین‌العابدین هستی، الا اینکه زیاد وساطت و شفاعت می‎کنی. میرزا قول دارد دیگر نکند. حین خروج کسی از وی دستخطی خواست، فوراً نوشت. گفتند: همین الان گفتی دیگر سفارش نمی‎کنم. گفت: همین‎ها هستند که من را در نظر شاه امام زین‌العابدین کرده‎اند، اگر برای شاه قدمی بر ندارم، می‎شوم شمر بن ذی‌الجوشن! (397)