۳۳۵۱
۰
۱۳۹۵/۱۱/۰۳

در جستجوی«المعتَمد» کَراجَکی

پدیدآور: علی صدرایی خویی

خلاصه

علامه‌ ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کَراجَکی، از بزرگان شیعه درسده پنجم هجری‌ است‌. موقعیت‌ او و تلاش های ارزشمندش موجب گردیده که در کتاب های اهل سنّت نیز از او‌ به عظمت یاد شود.

علامه‌ ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کَراجَکی، از بزرگان شیعه درسده پنجم هجری‌ است‌. موقعیت‌ او و تلاش های ارزشمندش موجب گردیده که در کتاب های اهل سنّت نیز از او‌ به عظمت یاد شود. برای نمونه، ذهبی در تاریخ الاسلام می نویسد:
أبوالفتح‌ الکراجکی،شیخ الشیعة… و کان‌ من‌ فحول الرافضة، بارع فی فقههم و أصولهم، نحوی، لغوی، منجّم، طبیب، رحل إلی العراق ولقی الکبار کالمرتضی...1تاریخ الاسلام، ص236
و همو در سیر أعلام النبلاء می نویسد:
شیخ الرافضة و عالمهم، أبوالفتح محمد بن علی، صاحب‌ تصانیف.2سیر أعلام النبلاء، ج15، ص121
و یافعی در مرآة الجنان می نویسد:
رأس الشیعة، صاحب التصانیف، کان نحویاً، لغویاً، منجّماً، طبیباً، متکلّماً، من کبار أصحاب الشریف المرتضی.3مرآة‌ الجنان‌، ج3، ص70. برای اطّلاع بیشتر، ر.ک: مجله تراثنا، ش4344، ص369: «مکتبة العلامة الکراجکی»، السید عبدالعزیز الطباطبائی
شرح حال کراجکی در مصادر مخلتف، درج شده و در این جا نیازی به تکرار آن‌ نیست‌.4برای اطّلاع بیشتر از شرح حال‌ کراجکی‌، به مصادر زیر مراجعه شود: مجلّه تراثنا، ش4344، ص367404: «مکتبة العلامة الکراجکی»، السید عبدالعزیز‌ الطباطبائی‌؛ معالم‌ العلماء، ابن شهر آشوب، ص118؛ الفهرست، منتجب الدین، ش355؛ تاریخ الاسلام، الذهبی‌، ص236‌ (متوفّیات‌ سال 449ق)؛ سیر أعلام النبلاء، ج18، ص121؛ الوافی بالوفیات، الصفدی، ج4، ص130؛ ریاض العلماء، میرزا‌ عبداللّه‌ الأفندی‌، ج5، ص139؛ کنزالفوائد، عبداللّه النعمة (مقدمه)؛ الغدیر فی التراث الاسلامی، السید عبدالعزیز الطباطبائی، ص94 98‌؛ معجم‌ رجال الحدیث، الخوئی، ج17، ص357 وفات کراجکی در شهر صور لبنان، در روز جمعه دوم ربیع الثانی سال 449ق، اتّفاق افتاده است.

آثار کراجکی
فهرست آثار کراجکی به دست یکی از شاگردان وی تنظیم‌ گردیده‌ و در آن، تعداد 85 رساله و کتاب در موضوعات: فقه، کلام، امامت، نجوم، انساب و دیگر علومْ معرّفی شده، که نشان از تبحّر کراجکی در علوم مختلف دارد.5این فهرست، به تصحیح استاد فقید سید عبدالعزیز‌ طباطبایی‌ در‌ مجله تراثنا (ش4344، ص377395) به چاپ رسیده است
بعد از این‌ فهرست‌، استاد‌ محقّق سیّد عبدالعزیز طباطبایی، نوزده‌ اثر‌ دیگر‌ از آثار کراجکی شناسایی نموده که در آن فهرست، ذکر نشده‌اند.6تراثنا، همان جا

کراجکی و امام علی(ع(
کراجکی، اغلبِ حیات علمی خود را‌ به‌ دفاع‌ از امامان(ع) و اثبات امامت علی(ع) و احتجاج با مخالفان‌ در‌ اثبات فضیلت آن حضرت، سپری نموده است و در این زمینه، چندین اثر از خود برجای گذارده است که در‌ زیر‌ بدانها‌ اشاره می شود:
1. عدّة البصیر فی حج یوم الغدیر. این‌ کتاب به دست ما نرسیده و شاگرد کراجکی، درباره آن نوشته است که این کتاب، مختصّ اثبات امامت علی‌(ع) در‌ روز‌ غدیر و مشتمل بر دویست برگ بوده‌ است‌ و کراجکی، آن را در شهر طرابلس، برای شیخ ابو کتائب عمّار، تألیف نموده‌ است‌.
2. التعجب‌ فی الإمامة من أغلاط العامة.
3. الاستبصار فی النص علی الأئمة الأطهار. از این رساله، نسخه‌ های‌ متعددی در دست است و در دفتر دوم میراث حدیث شیعه، به چاپ‌ رسیده‌ است‌.
4. معارضة الأضداد باتفاق الأعداد، در امامت.
5. المسألة التبّانیة. در اثبات فضیلت علی(ع) بر جمیع مخلوقات‌، جز‌ پیامبر‌(ص)
6. الانتقام ممّن غدر بأمیرالمؤمنین(ع). ردّیه ای است بر ابو علی حسن بن‌ احمد‌، مشهور به ابن شادان اشعری (م426ق) که در کتابش به «آیه غار»، استناد نموده بود.
7. الفاضح‌. در‌ آن، خلاف ها و معصیت های کسانی را که مقام علی(ع) را به‌ زورْ‌ غصب نموده اند، بیان کرده است.
8. الرسالة‌ العلویة‌. در‌ اثبات فضیلت علی(ع) است. کراجکی این کتاب‌ را‌ برای شریف ابو طالب نوشته است.
9. التنبیه علی أغلاط أبی الحسین البصری. ردّی‌ است‌ بر یکی از فصل های‌ کتاب‌ بصری با‌ عنوان‌ «فصل‌ فی ذکر الإمامة».
10. الإعلام بحقیقة‌ إسلام‌ أمیرالمؤمنین و أولاده الکرام.
11. رسالة فی وجوب الامامة. این رساله و رساله قبلی‌، تماماً‌ در ضمن کنزالفوائد کراجکی مندرج اند‌.
12. التفضیل.
13. دلیل‌ النص‌ بخبر الغدیر. این رساله در‌ کنز‌ الفوائد مندرج است و در شماره 21 مجله تراثُنا (ویژه نامه غدیر) منتشر شده‌ است‌.
14. شرح الاستبصار فی النص‌ علی‌ الأئمة‌ الأطهار. رساله های‌ مذکور‌، آثاری است که کراجکی‌ در‌ آنها درباره فضایل و اثبات امامت علی(ع) بحث نموده است.
خوش بختانه، تعداد قابل توجّهی‌ از‌ این کتاب ها به دست ما‌ رسیده‌ و منتشر شده‌ اند‌؛ ولی‌ برخی از آنها فقط‌ نامشان در کتاب ها ذکر شده است.

المعتمد فی الامامة
رساله ای که در دو‌ سده‌ اخیر به کراجکی نسبت داده شده‌، ولی‌ در‌ فهرست‌ آثارش‌ نام آن به‌ چشم‌ نمی خورد، «المعتمد فی الإمامة» است که در مورد آن و نسبت داشتن آن به کراجکی، توضیحاتی‌ می‌ آید‌.
این نام، اوّلین بار در مجموعه ای‌ که‌ در‌ سده‌ یازدهم‌ هجری‌ تحریر شده، عنوان گردیده است.7درباره این مجموعه و اهمّیت‌ آن، در مقاله دیگری توضیح داده خواهد شد. إن شاء اللّه‌! آنچه در این جا شایان ذکر است این که اغلب مطالب این مجموعه را عالم مشهور شیعه، سید محمد بن محمد بن‌ حسن حسینی، مشهور به ابن قاسم عیناثی، در سال های 1057 تا 1060ق، از روی دست خط شهید ثانی استنساخ نموده است. این مجموعه، مدّتی در تهران در اختیار صدرالأفاضل‌ و سپس‌ دکتر سید جلال الدین محدّث اُرموی و اندیشمند معاصر، سید محمد جزایری بوده و پس از آن، به کتاب خانه حضرت آیة اللّه گلپایگانی(ره) منتقل گردیده که به شماره سابق‌ 1751‌ و شماره جدید 127/29، در آن کتاب خانه نگهداری می شود.
یکی از رساله های این مجموعه، رساله ای از کراجکی در فضایل‌ علی‌(ع) است که آن هم از‌ روی‌ خطّ شهید ثانی تحریر شده و در صفحه اوّل آن به خط دیگری که گویا خطّ لطفعلی صدرالأفاضل است عبارت «رسالة المعتمد فی الامامة للکراجکی‌»، نوشته‌ شده است.
این رساله‌ را‌ کتابشناس سترگ، علامه شیخ آقا بزرگ، در نزد محدّث اُرمَوی رؤیت نموده و در الذریعة از آن، چنین یاد نموده است:
المعتمد فی الامامة، للعلامة الکراجکی، أوّله: «الحمد للّه الذی عم‌ خلقه‌ امتناناً». ألّفه للشریف نقیب الطالبیین فی عدّة فصول. استنسخه الشهید الثانی بخطّه و نقل عن خطّ الشهید السید محمد بن محمد بن الحسن الشهیر بابن قاسم الحسینی، فی مجموعة دوّنها لنفسه‌، و فرغ‌ من بعض‌ أجزائها فی جمادی الأولی سنة 1059. یوجد بطهران عند السید جلال المحدّث الأرموی.8الذریعة‌ الی‌ تصانیف الشیعة، آقا بزرگ الطهرانی، ج21، ص213
مرحوم محدّث ارموی، این رساله را از روی همین نسخه ‌‌تصحیح‌ کرده و با نام «التفضیل» منتشر نموده است.
مسئله مهمْ آن که در فهرست‌ آثار‌ کراجکی‌ که قبلاً بدان اشاره شد ، نام کتاب، نه با عنوان «التفضیل» ذکر شده و نه با‌ عنوان «المعتمد فی الامامة». رساله ای که در فهرست آثار کراجکی عنوان شده‌ و با رساله موجود در‌ نسخه‌ یاد شده مطابقت دارد، «الرسالة العلویة» است که آن را برای شریف ابوطالب تألیف نموده است. در آغاز نسخه موجود، این رساله به «سیدنا الشریف الجلیل نقیب الطالبیین أطال اللّه بقائه‌ و أدام علائه » اهدا شده که گویا مراد از وی، همان شریف ابوطالب است و از آن، می توان استنباط نمود که «الرسالة العلویة» که در فهرستْ ذکر شده، همین رساله موجود در‌ نسخه‌ است که محدّث ارموی، با نام «التفضیل» منتشر نموده است.
امّا در این که رساله «التفضیل» که متأخران به کراجکی نسبت داده اند.9اوّلین بار‌ در‌ أمل‌ الآمل و پس از آن در ریاض العلماء و لؤلؤة البحرین و روضات‌ الجنات و الذریعة، نام این کتابْ ذکر شده و به کراجکی نسبت داده شده است همین رساله ای باشد که اخیراً با‌ نام‌ «التفضیل» منتشر شده، جای تأمّل و تردید است.
همچنین در مصادر، کتابی به نام «المتعمد فی الامامة»، جزو آثار کراجکی یاد نشده است. تنها دلیل بر وجود این رساله، نوشته‌ صفحه‌ اوّل نسخه پیش گفته است که به خطّ جدید است و هیچ ‌ ‌نشانه ای از متن رساله یا گفته های کتابشناسان، آن را تأیید نمی کند.
اخیراً نسخه ای از‌ کتابی‌ به‌ نام «ابطال شبه المتأوّلین لنص‌ ولایة‌ أمیرالمؤمنین»10این رساله، به دست‌ فاضل‌ ارجمند‌ محمد کاظم محمودی، تصحیح شده و به یاری خدا به زودی در‌ دفتر‌ ششم میراث حدیث شیعه، منتشر خواهد شد به دست نگارنده رسیده است. این نسخه، در سال 1149ق، استنساخ شده و در بخشی از آن، چنین آمده است:
روی‌ فی‌ کتاب‌ «المعتمد»، قال: روی أبوالأسود الدؤلی عن ابن عباس‌، قال‌: کنت أماشی عمر بن الخطاب فی بعض سکک المدینة یده فی یدی، اذ قال لی: «یا ابن عباس! ما أظنّ بصاحبک إلا مظلوماً!» یعنی علیّاً علیه‌ السلام‌ . فقلت‌ فی نفسی: «اللّه لیسعفنی بها»، فقلت: «یا أمیرالمؤمنین! أدِّ إلیه ظلامته!». فانتزع‌ یده‌ فمضی‌ و هو یهمهم، ثمّ وقف فلحقتُه، فقال: «یا ابن عباس! ما أظنّ القوم منعهم من‌ صاحبک‌ إلا‌ أنّهم استصغروه». فقلت فی نفسی: «هذه شرٌ من الاولی!»، فقلت: «یا أمیرالمؤمنین! ما استصغره‌ اللّه‌ حین أمره بأخذ سورة ”براءة“ من أبی بکر فیؤدّیها!». فسکت.11ر.ک: همان
این حکایت‌ که‌ از‌ «المعتمد» نقل شده، در رساله پیش گفته که در اوّل آن، نام «المعتمد» نوشته‌ شده‌ و با نام «التفضیل» منتشر شده است، موجود نیست و می توان یقین کرد که‌ رساله‌ ای‌ به نام «المعتمد» در بیان امامت علی(ع) موجود بوده و شاید هم اکنون نیز نسخه هایی‌ از‌ آن، موجود باشد؛ ولی شناسایی نشده است که مطلب بالا از آن‌ کتابْ‌ نقل‌ شده است. امّا این که «المعتمد» از تألیفات کراجکی باشد، مورد تردید است.

نتیجه
1. کراجکی‌، رساله‌ ای‌ در اثبات فضیلت علی(ع) به نام «الرسالة العلویة» داشته که با نام‌ التفضیل‌، منتشر شده است.
2. رساله ای با نام «التفضیل»، از سده یازدهم هجری به بعد، به کراجکی‌ نسبت‌ داده شده؛ ولی معلوم نیست که مقصود از آن، همین کتابی است‌ که‌ به همین نام منتشر شده، یا رساله‌ دیگری‌ منظور‌ بوده است.
3. در آغاز یکی از نسخه‌ های‌ «الرسالة العلویة»ی کراجکی، نام آن «المعتمد فی الامامة» نوشته شده و از روی همین‌ نوشته‌، در مصادر بعدی، کتابی با‌ این‌ نام از‌ کراجکی‌ یاد‌ شده، که درست نیست و نسخه مورد‌ نظر‌، همان «الرسالة العلویة» است که ذکر گردید.
4. کتابی با نام «المعتمد» در‌ موضوع‌ امامت موجود بوده و مطلبی از آن‌ در کتاب «ابطال شبه‌ المتأوّلین‌» نقل شده که این مطلب‌، در‌ رساله کراجکی که در عنوان آن «المعتمد» نوشته شده، به چشم نمی خورد‌ و لذا‌ این که مؤلف کتاب «المعتمد‌«، کراجکی‌ باشد‌، مورد تردید است‌.


۱. تاریخ الاسلام، ص۲۳۶
۲. سیر أعلام النبلاء، ج۱۵، ص۱۲۱
۳. مرآة‌ الجنان‌، ج۳، ص۷۰. برای اطّلاع بیشتر، ر.ک: مجله تراثنا، ش۴۳۴۴، ص۳۶۹: «مکتبة العلامة الکراجکی»، السید عبدالعزیز الطباطبائی
۴. برای اطّلاع بیشتر از شرح حال‌ کراجکی‌، به مصادر زیر مراجعه شود: مجلّه تراثنا، ش۴۳۴۴، ص۳۶۷۴۰۴: «مکتبة العلامة الکراجکی»، السید عبدالعزیز‌ الطباطبائی‌؛ معالم‌ العلماء، ابن شهر آشوب، ص۱۱۸؛ الفهرست، منتجب الدین، ش۳۵۵؛ تاریخ الاسلام، الذهبی‌، ص۲۳۶‌ (متوفّیات‌ سال ۴۴۹ق)؛ سیر أعلام النبلاء، ج۱۸، ص۱۲۱؛ الوافی بالوفیات، الصفدی، ج۴، ص۱۳۰؛ ریاض العلماء، میرزا‌ عبداللّه‌ الأفندی‌، ج۵، ص۱۳۹؛ کنزالفوائد، عبداللّه النعمة (مقدمه)؛ الغدیر فی التراث الاسلامی، السید عبدالعزیز الطباطبائی، ص۹۴ ۹۸‌؛ معجم‌ رجال الحدیث، الخوئی، ج۱۷، ص۳۵۷
۵. این فهرست، به تصحیح استاد فقید سید عبدالعزیز‌ طباطبایی‌ در‌ مجله تراثنا (ش۴۳۴۴، ص۳۷۷۳۹۵) به چاپ رسیده است
۶. تراثنا، همان جا
۷. درباره این مجموعه و اهمّیت‌ آن، در مقاله دیگری توضیح داده خواهد شد. إن شاء اللّه‌!
۸. الذریعة‌ الی‌ تصانیف الشیعة، آقا بزرگ الطهرانی، ج۲۱، ص۲۱۳
۹. اوّلین بار‌ در‌ أمل‌ الآمل و پس از آن در ریاض العلماء و لؤلؤة البحرین و روضات‌ الجنات و الذریعة، نام این کتابْ ذکر شده و به کراجکی نسبت داده شده است
۱۰. این رساله، به دست‌ فاضل‌ ارجمند‌ محمد کاظم محمودی، تصحیح شده و به یاری خدا به زودی در‌ دفتر‌ ششم میراث حدیث شیعه، منتشر خواهد شد
۱۱. ر.ک: همان
http://imamlib.com/fa/article/333876
نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

رساله در ردّ بر تناسخ از ملا علی نوری (م 1246)

به کوشش رسول جعفریان

یکی از شاگردان ملاعلی نوری (م 1246ق) با نام میرزا رفیع نوری (م 1250ق) که به هند رفته است، پرسشی در

مکتب درفرایند تکامل: نقد و پاسخ آن

آنچه در ذیل خواهد آمد ابتدا نقد دوست عزیز جناب آقای مهندس طارمی بر کتاب مکتب در فرایند تکامل و سپس پ

دیگر آثار نویسنده

شـــــرح نُسَــــخ یادداشت دوم: كهن ترین نسخه احتجاج طبرسی

علی صدرایی خویی

كتاب الاحتجاج على أهل اللجاج، اثر معروف و مشهورى است كه مؤلف در آن گفتگوها و مناظره هاى حضرت پیامبرا