قاضی نورالله شوشتری (م 1019) یکی از نویسندگان بسیار خوش ذوق، صاحب سبک، خلاق و مبتکر و از جهاتی از زمان خود جلوتر است. غالب آثار وی نیکوست و از او چهره یک شیعی متدین، اما در عین حال معتدل نشان می دهد. اثری با ارزش از آثار وی که از نظر تصحیح به سهم بنده درآمد، اسئله یوسفیه است که خواندن آن را به تمام کسانی که علاقه به تشیع اعتدالی دارند، توصیه می کنم. و اما در اینجا بحث من در باره اثر دیگری از اوست.

یکی از دست داشتنی ترین کارهای وی، دست کم برای بنده، کتاب مجالس المؤمنین است. اثری که به نظرم، یک شاهکار تاریخی به حساب آمده و از جهات مختلف، اثری کاملا بدیع در حوزه تاریخ تشیع با تقسیم بندی های دقیق، رویکرد کاملا مشخص و تعریف شده و اطلاعات قدیم وجدید است.

بنده غالبا در درس تاریخ تشیع، توضیح می دهم که این اثر، یک اثر ابتکاری و علمی در تاریخ تشیع است. در باره مذاهب، بحث طبقات نگاری همیشه وجود داشت. مثلا طبقات شافعی ها، یا حنفی ها، و... اما مجالس المومنین، درست مثل آثاری که در عصر جدید در تاریخ نگاری باب شد، یک تاریخ به معنای واقعی است. به سخن دیگر، یک شعور علمی پشت سر تالیف این اثر است، یک تعریف مشخص از شیعه و تشیع که ممکن است برخی آن را نپذیرند، اما قاضی نورالله می داند که چه تعریفی دارد و آن را چگونه باید توضیح دهد و مستند کند.

تاکید می کنم، این اثر، نخستین اثر در حوزه تاریخ تشیع، حتی به معنای امروزی آن است که البته در دیروز نوشته شده است می توان آن را اثری دایره المعارفی هم در حوزه تشیع دانست. بخش جغرافی، رجال و دیگر موضوعات آن، ما را با فرهنگ و تاریخ شیعه آشنا می کند. این کتاب، در میان شیعیان، مقبولیت عام یافت، نسخه های فراوانی از آن استنساخ شد، یک بار در دو جلد، و بار دیگر، در سالهای اخیر در هفت مجلد توسط محققان بنیاد پژوهشهای اسلامی منتشر شده است.

تقسیم بندی درونی این کتاب، از باب اشتمال آن بر تمامی آنچه که این اثر را به عنوان اثری عالمانه در تاریخ تشیع یا دایره المعارف شیعی نشان میدهد، بسیار جالب است. بحث از جغرافیای شیعه و توجه دادن به این که تشیع در کدام یک از بلاد اسلامی از قدیم تا روزگار او بوده، حتی برخی از روستاها و قرای شیعه مانند دوریست یا همین طرشت تهران، در این بخش گزارش شده و اطلاعات مربوط بر اساس منابعی که در اختیار او بوده در آن درج شده است. تشیع در میان قبایل عرب، فصل دیگری از کتاب است: ربیعه و مذحج و خزاعه و بسیاری از طوایف دیگر. رجال برجسته شیعی در بخش دیگری آمده است. قسمی خاص به متکلمان و محدثان و فقیهان و مجتهدان معروف اختصاص یافته و شرح حال آنان درج شده است. تشیع در میان صوفیه بخش دیگری از کتاب است، امری که برخی را بر آن داشته است تا قاضی را متهم کنند بی دلیل شماری از بزرگان صوفیه را در زمره شیعه قلمداد کرده است. لاجرم باید دانست که در تعریف قاضی از تشیع باید این ملاحظه را ملحوظ داشت که علائق صوفیانه و تشیع که طی دو سه قرن پیش از عصر قاضی با یکدیگر ممزوج شده بود، به علاوه اصل تقیه، و پنهان کاری شیعیان، نیز این زمینه را فراهم کرده که اگر نشانی یافت، اظهار تسنن او را حمل بر تقیه نماید. به هر روی این عوامل، زمینه را برای درج شرح حال کسانی که صراحت زیادی در داشتن تشیع امامی شان نبوده اما علائمی بوده، سبب شده تا قاضی نام آنان را در میان شیعیان بیاورد.  وزاری شیعی، بخش دیگری از کتاب است. چهره های برجسته ای که در بسیاری از دولت ها، از جمله عباسیان و سلجوقیان بودند و غالبا از اهالی شهرهای شیعه مانند کاشان و قم و حتی منتسب به بسیاری از روستاهای شیعه بودند. شعرای شیعه، بخشی عرب و بخش دیگر عجم، از مباحث مهم دیگر قاضی است، کسی که دقیقا توجه دارد که ادبیات شیعی چه جایگاهی در میان تشیع دارد.
اما آنچه سبب نوشتن این مطلب شد، نکاتی است که قاضی در خاتمه کتاب مجالس نوشته و نکاتی را یادآوری کرده که جالب است. نکاتی است در باره چگونگی نگارش این کتاب، چگونگی برخورد با آن و چند یادآوری جالب توجه که از نقطه نظر تالیفی جالب است. اینها چند نکته اند که خودش با ذکر اول و دیگر و دیگر ... بیان کرده است. برخی از این نکات، به نظرم فوق العاده است، نکاتی که کمتر مولفی در آن روزگاران با این دقت و تفصیل به آنها توجه دارد. یکی از این موارد، اشاره به اقتباسات دزدانه از کتاب است که وی نسبت به آن هشدار می دهد. نکته دیگر، دقت در تصحیح کتاب بر اساس نسخه های درست است که به نظر وی، باید مانع از رسوخ کلمات غلط و ناصواب در آن شود. یک نکته دیگر  اشاره به این است که با این اثر خواسته است پاسخ کسانی را بدهد که به خاطر ظهور دولت صفوی، گسترش تشیع را از روی اجبار می دانند، در حالی که وی کتابش را به دوره پیش از آن اختصاص داده تا نشان دهد چنین نبوده است. و نکات دیگر.

(1) اول آنكه چون بعضى از اين مجالس در ايام فراغ بال و انتظام احوال ترتيب يافته و شطرى از آن را در اوقات ملال و اشتغال بصحبت ارباب جاه و جلال و خوف فرصت اتمام و استكمال درهم بافته اگر در فصاحت مفردات لحنى و تماوتى يا در بلاغة عبارات آن اختلاف و تفاوتى ظاهر شود حمل بر قصور و جهل اين فقير معترف بتقصير ننمايند كه مقصود از اين تأليف تقرب بحضرت پروردگار و رسول مختار و ائمه اطهار و تقريب معانى آن بفهم ساير مستحقان روزگار است نه اظهار فضيلت و فصاحت گفتار و معنى مقصود بهر زبان كه ظاهر شود و بهر لباس عبارت كه جلوه نمايد مقبول خاطر مشتاقان كوى انتظار خواهد بود

(2) ديگر آنكه اين بيچاره را توفيق تحصيل بعضى از كتب كه كاشف حال عقايد و سراير بسيارى از اكابر مؤمنان باشد ميسر نشده اگر احيانا اطلاع بر احوال بعضى از ايشان يابند اضافه و الحاق آن بحاشيه اين اوراق نمايند.

(3) ديگر آنكه حكم بتكرار لفظى و معنوى در آن نكنند كه اگرچه بعضى از كلمات آن در اول نظر مكرر نمايد اما نزد تامل و امعان نظر ظاهر مى‏شود كه در آن حكمتى و سرى و نكته هست چنانكه بعضى از جهال توهم تكرار در قرآن نموده‏اند و حال آنكه آن منزه از تكرار است و در تحت هركلمه چندين نكته و اسرار است‏.

(4) ديگر آنكه بر وجهى كه سابقا در ذيل احوال ابو تمام طائى از مجلس يازدهم مذكور شده چون بعضى از كلمات واقعه در اخبار و اشعار منقوله در اين كتاب خالى از سقمى و ارتيابى نيست اگر اصلى صحيحتر از آن اخبار و اشعار بدست آرند در تصحيح آن التفات دريغ ندارند.

(5) ديگر آنكه تخصيص اين كتاب را بذكر جمعى از اكابر مؤمنان كه قبل از ظهور دولت ابد اقتران سلاطين صفويه موسويه ـ انار اللّه براهينهم الجليه ـ بوده‏ اند، بى‏ وجه ندانند، زيرا كه چون مقصود اصلى از اين كتاب بيان قِدَم اين طايفه رفيع جناب، و عدم ارتكاب تشيع بطريق اجبار و ایجاب است، و زمره معاندان، ايمان اكابر اين زمان را از مقتضيات آن دولت ابد اقتران مي دانند، پس ذكر ايشان در نظر آن زمره ی معاند اسلوب از قبيل مصادره بر مطلوب خواهد بود، و اگر گاهى نادرى از بزرگان آن دولت یا معاصران  ايشان را در بعضى از مجالس اين كتاب مذكور ساخته، بنابر آنست كه توهم تصرف آن دولت در ظهور ايمان ايشان بغايت دور است يا نكته ديگر كه بتامل در آن ظاهر شود منظور است. [به نظرم نکته فوق العاده مهمی است.]

(6) ديگر آنكه چون غرض از تاليف اين مجالس اطلاع بر احوال اكابر قدماء و متأخرين فرقه ناجيه و دفع وهم تجدد و عدم تقدم مذهب ايشانست و اين مقصود از مجموع مجالس دوازده‏گانه حاصل ميشود، مأمول از فضلاى دهر و ناسخان هرعصر آنكه طريق افراد بعضى از مجالس آنرا مسدود سازند و خلل در صورت منضود و معنى مقصود آن نيندازند.

(7) ديگر آنكه چنانكه داب بعضى از قاصران است، جهت آنكه بآسانى كتابى بنام خود سازند بانتخاب و اقتصار آن نپردازند و از غضب پروردگار و امام روزگار كه اين كتاب بنام نامى و اسم سامى او تأليف يافته محترز باشند.

(8) ديگر آنكه اين كتاب را از مخالفان و ساير نااهلان مستور دارند كه مبادا از آنجا بر احوال بلاد شيعه و طوايف ايشان اطلاع يافته بآحاد اين فرقه محقه كه در ديار اغيار واقع شوند آزارى رسانند يا تعرضى به مزارات اسلاف ايشان نمايند.

(9) ديگر آنكه چون بعد از اتمام هفت نسخه از اين مجالس و مقابله آنها با اصل مسوده آن اين فقير مستهام به اشاعت آن اقدام نموده، بنابراين مأمول از الطاف اخوان کرام كه از آن نسخ نقل بردارند، يا آنكه همت بر تصحيح و مقابله منقول عنه گمارند تا چنانكه در اكثر كتب تواريخ و سير بنظر ميرسد به تعاقب نقل و مرور روزگار نسخه اى سقيم خاطر آزار بر روى كار نيايد و طبع لطيف ناظران را از مطالعه آن ملالت نيفزايد.

تاریخ منتسخ مولف بدین نهج است: قد وقع الفراغ من اتمامه بیده مؤلفه فی یوم الخمیس الثالث و العشرون من شهر ذی القعدة لسنة عشرة و الف، و کان افتتاحه فی مفتتح شهر رجب المرجب سنة ثمان و تسعین و تسعمائة فی بلدة لاهور صینت عن آفات الدهور [تالیف از رجب سال 998 تا ذی قعده 1010 به طول انجامیده است.] بتوفيق اللّه خير الناصرين و استعانة اشرف المرسلين و اسعاد ائمة الطاهرين صلوات اللّه و سلامه عليهم اجمعين‏