محمدحسن بن محمدابراهیم یزدی، متولد 1232 از طلاب یزدی مقیم نجف است که وقف‌نامه‌ای از او برای تعدادی کتاب خطی برای مدرسه «یزدی» روی برخی از این نسخه‌ها در کتابخانه مدرسه مزبور برجای مانده است. در واقع خود او واقف این آثار است.

وی در یادداشتی در آخر نسخه جامع‌الاخبار نوشته است: «تاریخ تولد محمد، اقل الطلاب محمدحسن ولد اشرف الحاج حاجی محمدابراهیم، موافق نوشته خود سرکار ابوی، در هفت ساعتی شب دوشنبه 19 جمادی الاولی مطابق 17 فروردین ماه جلالی 1232».

این عبارت تاریخ تولد خود اوست که آن را از قول پدرش در اینجا آورده است.

یادداشت دیگری درباره تاریخ ازدواج خود در روی همان کتاب دارد: تاریخ امر خیریت اثر تأهل اختیار کردن شب بیست و هفتم شهر ذی حجة الحرام 1255 واقع شد. الهی خداوند عالم مبارک گرداند بحق محمد و آله صلی الله علیه و اله.

در پایان نسخه جامع‌الاخبار، سه صفحه شعر درباره درگذشت پدرش سروده و ذیل آن نوشته است: 27 شعبان المعظم 1262 وفات مرحوم جنت مکان ابوی حاجی محمدابراهیم رحمه الله». در ادامه نوشته است: تاریخ وفات عمه مرحومه صبح یوم 5 شنبه 6 شهر جمادی الثانیه 1269.

نسخه مورد بحث ما، یعنی جامع‌الاخبار از نسخ وقفی مدرسه یزدی‌ها در نجف است و حاوی وقف‌نامه‌ای است که او به تکرار روی چندین نسخه نوشته و گفته است که این مجلد را همراه با چند کتاب دیگر وقف مدرسه یزدی «طباطبائی» کرده است. به احتمال، وی در یزد تعدادی نسخه خطی داشته که به نجف آورده و در این شهر آنها را وقف این مدرسه کرده است.

حدس ما آن است که تا حوالی سال 1278 ق در یزد بوده و پس از آن به نجف منتقل شده است؛ زیرا در یادداشت دیگر از سفرش به عتبات در 1279 یاد کرده، اما از بازگشت خود به یزد خبر نداده است.

و اما روی نسخه مورد بحث ما، علاوه بر یادداشت تولد و ازدواج چند یادداشت درباره سفرهای زیارتی خود نوشته است. یادداشت تولد و ازدواجش هم در لابلای همان سه صفحه یادداشت است.

چنان ‌که گذشت، او وقف‌نامه یک‌صفحه‌ای در آغاز این نسخه دارد که خود را «محمدحسن بن حاجی ابراهیم بن حاجی عبدالغفور یزدی الاصل نجفی المسکن» یاد کرده است. او در این وقف‌نامه آورده که «این مجلد کتاب را با چند مجلد دیگر بر طلاب ابن بلده مقدسه» وقف کرده است. متن وقف‌‌نامه وی را در اینجا ملاحظه می‌فرمایید.

اما یادداشت‌های زیارتی او در سه صفحه آمده و حاوی گزارش بسیار مختصر یک سفر حج از سال 1273ق، دو سفر عتبات در سالهای 1252 و 1278ق و چهار سفر مشهد در سالهای 1255، 1269، 1272 و 1276ق است. زمان رفت‌وبرگشت را مؤکداً نوشته، گاه از همراهان یاد کرده و گاه تقویم قمری را با جلالی مطابقت داده است. در یک مورد که سال 1273 مشهد بوده، خبر فتح هرات توسط حسام‌السلطنه رسیده که وی به چراغانی مشهد اشاره کرده است. یک مورد به مریضی خود در نیشابور و درمان آن اشاره کرده است. مقصد همه این سفرها یزد است، اما راه بیان نشده است. نسبت یک سفر حج، با دو سفر عتبات و چهار سفر مشهد، نسبت جالبی برای یک مؤمن مذهبی در این دوره است.

در اینجا متن این یادداشت‌ها را خدمت عزیزان تقدیم می‌کنم:

سفر حج [یک سفر]

تاریخ مشرّف‌شدن به مکه معظّمه ـ زادها الله عزاً و شرفاً ـ از راه نجف ـ علی مشرّفها الصلوة و السلام ـ . صبح روز سه شنبه نهم ماه رمضان المبارک سنه 1273 سنه هزار و دویست و هفتاد و سه از یزد بیرون رفتم و هشتم ماه جمادی الثانیه 1274 وارد یزد شدیم. روز یکشنبه. کلا سفر مبارک میمون نه ماه و شش روز.

تفصیل:

در اصل مکه معظمه زادها شرفا و عزا مشرف بودیم 20 روز

در مدینه طیبه علی مشرفها و سکانها آلاف التحیة و الصلوة 9 روز

در نجف اشراف علی مشرفها الصلوة و السلام 27 روز

در کربلای معلی علی سکانها الصلوات 17 روز

زیارت کاظمین علیهما السلام مشرف بودیم 10 روز

عسکریین و صاحب علیهم الصلوة و السلام 3 روز

در قم مشرف بودیم 3 روز

6 ماه در راه بودیم.

[یعنی سفر که جمعا 9 ماه و 6 روز بوده و 6 ماه آن در سفر بوده‌اند.]

سفر عتبات [2 سفر]

[1] تاریخ مشرّف‌شدن به عتبات عالیات عرش درجات، بیست و هفتم شهر شوال المکرم 1252 از نجف بیرون رفته، عرفه و عاشورا در آنجا مشرف بودیم.

[2] تاریخ مشرّف‌شدن به عتبات عالیات عرش درجات ـ علی مشرّفها آلاف التحیة و الثناء و الصلوات ـ صبح 5 شنبه غرّه ذی القعدة الحرام 1278 عیال سوار شدند و به حسین‌آباد آمدند و خود سه ساعتی شب سه شنبه هفتم شهر مذکور از شهر بیرون آمده، در حسین‌آباد ماندیم، و روانه شدیم فی 23 ذی الحجة الحرام بکاظمین ـ علیهما السلام ـ مشرّف شدیم، و بحمدالله صبح یکشنبه، غرّه شهر محرم الحرام 1279 همگی صحیح و سالم مطابق یازدهم تیرماه ایت ائیل، و ان‌شاءالله خداوند عالم ببرکت خود آن بزرگواران، مجاورت را با قصد قربت و توفیق تحصیل علم و عمل نصیب فرماید الی یوم الحساب، و هو الموفق و المعین آمین یا رب العالمین.

همشیره و حاجی حسن عمو بعد از ظهر روز چهارشنبه بیستم ربیع الثانی 1279 وارد عتبات شدند.

اخوی با عیال صبح چهارشنبه 12 جمادی الاولی روانه عجم شدند.

سفر به مشهد [4 سفر]

[1] تاریخ مشرّف‌شدن به عتبه بوسی امام ثامن ـ علیه الصلوة و السلام ـ هفدهم شهر جمادی الثانی از یزد بیرون رفته، دهم شهر رجب آن سال که 1255 بوده باشد، وارد مشهد مقدس گشتیم و روز سیم رمضان از خدمت حضرت مرخّص شدیم. الهی مکرر با جمیع دوستان را نصیب گرداند.

[2] مشرّف‌شدن به عتبه بوسی علی بن موسی الرضا، شب شانزدهم ذی حجة الحرام 1269 از خانه بیرون رفته، پنجم محرم الحرام وارد ارض اقدس، 26 محرم از بیرون آمده، 19 صفر المظفر 1270 وارد خانه شدیم. الهی بحق دوازده امام ـ علیهم السلام ـ که مکرر مشرّف شویم.

[3] ایضا تاریخ مشرّف‌شدن به عتبه بوسی امام ثامن ـ علیه و علی آبائه و ابنائه الصلوة و السلام و الثناء ـ مع الاهل و العیال صغیرا و کبیرا، اُناثا و ذکورا شب بیست و یک ذی حجة الحرام 1272 بیرون رفتیم از یزد و شانزدهم محرم الحرام 1273 مشرف شدیم. مشرف بودیم الی شب یازدهم ربیع الاول 1273 بیرون آمدیم که پنجاه و چهار روز مشروف بودیم و بیرون آمده صبح دوشنبه بیست و سیم ربیع الثانی 1273 وارد یزد شدیم. الهی مکرر نصیب شود و اواخر صفر المظفر در همین سال که 1273 باشد، فتح هرات شد و پنج شنبه که شب ششم ربیع الاول باشد ... [یک کلمه محو شده] ارض اقدس چراغان بود. به جهت یادداشت قلمی شد.

[4] ایضا شب پنج شنبه 25 محرم الحرام 1276 مطابق هشتم شهریور ماه جلالی قوی ائیل از یزد بیرون آمدیم با زحمتی [؟] حاجی علی و حاجی رضا و صبح شنبه 19صفر المظفر مطابق اول مهر ماه جلالی قوی ائیل به ارض اقدس مشرف شدیم. بحمدالله یوم یکشنبه بیستم ربیع الثانی مطابق 14 مهرماه بیرون آمدیم. اللهم ارزقنی العود، ثم العود، ثم العود. سه روز در نیشابور بودیم. روز سه‌شنبه 19 ربیع الثانی مطابق آخر مهرماه در طبس بودیم و بیرون آمده، دو ساعت از شب گذشته 4 شنبه 17 ربیع الثانی، مطابق هشتم آذرماه قوی ئیل وارد خانه شدیم. و الحمد لله رب العالمین.

در نیشابور ناخوشی سوزاک عارض شد و میرزا نصرالله و حاجی رحیم شیروانی همراه بودند و صاحب وقوف و گفتند عمده دوا پرهیز است از کل شیرینی و ترشی و خربوزه و هندوانه و بودار از گوشت و روغن کلا و ماش و عدس و نخود و ادویات و نمک [و] ماست گاو و برنج جوشانیده ... و همین دوا بود 20 روزه رفع شد.

مجله آینه پژوهش، شماره 159