۵۷۱۷
۰
۱۳۹۳/۱۲/۱۷

کتاب‌شناسى توصيفى آثار و تأليفات ابن ميثم بحرانى

پدیدآور: رسول سعيدى زاده[1]

خلاصه

کتاب‌شناسى آثار ابن ميثم را مى‏توان در ذیل پنج موضوع قرار داد: الف) کلام و به ويژه عقايد کلامى شيعه در مباحث اصول دین و فروع دين. ب) حديث. ج) فلسفه و منطق. د) فقه و اصول فقه. ه) معانى و بيان.

کمال‌الدين ميثم بن على بن ميثم بحرانى معروف به ابن ميثم، از دانشمندان و از شارحين نهج البلاغه امام على (‏عليه السلام) در سال 636ق در مجمع الجزاير بحرين به دنيا آمد و در سال 689 ق در همان جا دار فانى را وداع گفت. پس از مرگ، پيکر او را در مقبره جدش المعلى، واقع در روستاى هلتا به خاک سپردند.[2]

    در قرن دوازدهم هجرى شيخ سليمان ماحوزى بحرانى (متوفاى 1121ق) بر حسب درخواست شاگردان و دوستان، کتابى در شرح احوال ابن ميثم نوشت به نام السلافة البهية فى الترجمة الميثمية. محدّث بحرانى در کتاب اللؤلؤة آن را ذکر کرد و سپس تمامش را در جلد اول کشکول با خط خويش نوشت. تاريخ اتمام اين شرح حال 27 جمادى الاولى سال 1104ق است.[3]

 کتاب‌شناسى آثار ابن ميثم را مى‏توان در ذیل پنج موضوع قرار داد: الف) کلام و به ويژه عقايد کلامى شيعه در مباحث اصول دین و فروع دين. ب) حديث. ج) فلسفه و منطق. د) فقه و اصول فقه. ه) معانى و بيان. بيشتر آثار ابن ميثم در مسائل کلامى است. او حتّى در شرحى که بر نهج البلاغه نوشت، روشى کلامى و فلسفى دارد. وى در طرح مسائل و سبک استدلال به روش خواجه نصيرالدين محمد طوسى (597 ـ 672 ق) در تجريد الاعتقاد نظر داشت و مستند استدلال‏هاى او بر خلاف علامه حلى بيشتر عقل است، نه نقل.[4] بیشتر تأليفات ابن ميثم به صورت خطى در کتابخانه‏هاى معتبر جهان پراکنده است. بعضى از آنها مورد استقبال قرار گرفته و چندين بار چاپ شده است.

 از ميان کتاب‏شناسى‏هاى مختلف، در این مقاله به کتابشناسی توصیفی اشاره شده تا بیشترین فایده نصیب محققان شود. بنابراین نوشتار حاضر درباره کتاب‏شناسى توصيفى آثار و تأليفات ابن ميثم بر حسب الفبا است. در پايان تصاويرى از نسخه‏هاى خطى مؤلف آورده مى‏شود.

  گفتنی است تکیه عمدۀ اين نوشتار بر منابع غنى موجود در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى بوده است .

  1. اختيار مصباح السالکين: من کلام مولانا و امامنا اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (‏عليه السلام)

 اين اثر شرح متوسط نهج البلاغة امام على (‏عليه السلام) در يک جلد است که در سال 681ق به اتمام رسيد. کتاب خلاصه‏اى از شرح بزرگ نهج البلاغه ابن ميثم است که به اشاره عطاءالملک جوينى براى دو فرزندش به نام‏هاى نظام‌الدين محمد و مظفرالدين على تأليف کرد.

نسخه نفیسی از این اثر به خط ابن میثم بحرانی، به شماره اموالی 20558 در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است. این نسخه در 176 ورق  با جلد تیماج، از جمله کتاب های اهدایی مقام معظم رهبری در خرداد سال 1373ش به کتابخانه آستان قدس رضوی است.

آغاز نسخه: بسمله، سبحان من حسرت ابصار البصائرین.

انجام آن: و علی آله الطاهرین و عترته الطیبین اجمعین و آله و صحبه و سلم تسلیما کثیر.

نسخه‌های دیگری از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد. شماره اموالی آنها عبارت است از: 17828، 20482، 9767، 46529.

 اين کتاب در سال 1408ق/ 1366ش و با تحقيق و تعليق محمدهادى امينى در مشهد به وسيله مجمع البحوث الإسلاميه در 724 صفحه به چاپ رسيد.

  1. الاستغاثة في بدع الثلاثة

 درباره اين کتاب دو قول وجود دارد. گروهى مانند شيخ سليمان بن عبداللَّه در السلافة البهية، محمد بن على شريف لاهيجى در محبوب القلوب، طريحى در مجمع البحرين و … اين کتاب را از آثار ابن ميثم مى‏دانند.[5] در مقابل گروهى نيز انتساب آن را به مؤلف رد مى‏کنند. آقا بزرگ تهرانى آن را از آثار شريف ابوالقاسم على بن موسى الرضا موسوى کوفى (متوفى 352ق) دانسته است.[6] کنتورى نيز همين نظر را دارد. وى مى‏گويد نام اصلى نسخه البدع المحدثة است.[7]

 بنا بر مشهور، عنوان آن «الاستغاثة في بدع الثلاثة» بوده و منسوب به ابن ميثم است، اما هر کسى که روش ابن ميثم را در تأليف شناخت، مى‏داند که کتاب البدع المحدثة بر اين سليقه و لهجه نيست.[8]  به هر حال اين کتاب در موضوع بدعت و بدعت‌گذاران و خلفاى راشدين و از جمله کتاب‏هاى رديه شيعه محسوب مى‏شود.

 نسخه‏اى خطى از اين اثر در کتابخانه آستان قدس رضوى به شماره اموالی 6127 و نسخه‏اى ديگر در عراق موجود است.[9]  يک چاپ سربى از اين کتاب با عنوان «الاستغاثة» وجود دارد. چاپ سربى ديگرى از آن با عنوان «الاستغاثة في بدع الثلاثة» بدون جا و بدون نام و تاريخ و در 204 صفحه است.

  1. استقصاء النظر في امامة الائمة الاثنى عشر

موضوع اين اثر امامت ائمه دوازده‌گانه شيعه است. صاحب مجمع البحرين در ماده مثم آن را ذکر کرد و گويد مانند آن کارى انجام نشد.[10] آقا بزرگ تهرانى و شريف لاهيجى نيز اين کتاب را از تأليفات ابن ميثم مى‏دانند.[11] در مقابل عبداللَّه افندى در صحتِ انتساب آن به ابن ميثم ترديد دارد.[12] 

 علامه حسن بن يوسف حلى (726 - 648ق) کتابى به همين نام در موضوع قضاء و قدر نوشت که گویا در هنگام تحرير، کتاب ابن ميثم را در نظر قرار داشت، اين کتاب در مشهد به وسيله نشر دار انباء الغيب در سال 1418ق و در 109 صفحه به چاپ رسيد.

  1. اصول البلاغة

 موضوع کتاب در معانى و بيان و اسم اصلى آن «التجريد» است، ولى به «تجريد البلاغة» نيز معروف است. ابن میثم آن را براى نظام‌الدين ابى منصور محمد جوينى تأليف کرد. اين کتاب در يک مقدمه و دو جمله است و شرحى به نام «تجويد البراعة في شرح تجريد البلاغة» از فاضل مقداد (متوفى 826 ق) دارد.[13]  

 يک نسخه خطى از آن در مدرسه سپهسالار (شهيد مطهرى) و نسخه‌اى ديگر در کتابخانه شماره دو مجلس شوراى اسلامى وجود دارد.[14] اين کتاب با شرح و حاشيه عبدالقادر حسين در قم به وسيله چاپخانه عزيزى در سال 1410ق / 1368ش و در 80 صفحه به چاپ رسيد. سپس توسط انتشارات دار غریب قاهره در سال 1431ق و در 147 صفحه دوباره چاپ شد. بار دیگر نیز به مقدمه جعفر سبحانی از سوی موسسه امام صادق(ع) در قم و در سال 1433ق، در 231 صفحه منتشر شد .

 

  1. انوار الفصاحه و اسرار البراعه

این کتاب از آثار نظام‌الدین حکیم الملک احمد بن علی لاهیجانی گیلانی در موضوع ادب و حدیث و به دو زبان فارسی و عربی است.

 کتاب انوار الفصاحه ترجمه و شرحی است بر نهج‌البلاغه که برخی همچون آقا بزرگ تهرانی و ابن یوسف حدائق شیرازی آن را گزیده و ساخته ابن میثم می‌دانند، اما شارح خود در مقدمه می‌گوید که برای نگارش آن، شرح‌های ابن میثم و ابن ابی الحدید و جزء آن را بررسی نموده و به خصوص از خود کتاب نهج البلاغه بهره گرفته است.

یک نسخه خطی از این اثر در کتابخانه آیت الله مرعشی قم به شماره 13684 موجود است.

آغاز نسخه: بسمله و به نستعین، الحمدلله الذی دل علی ذاته بذاته.

انجام آن: فمذکور فی التفاسیر و کتب القصص و الاخبار، و به نختم الکلام، ... .[15]

  1. البحر الخُضّم

 این اثر خطى در موضوع الهيات است. صاحب الذريعة نسخه‏اى از آن را ديد و شيخ يوسف بحرانى نيز از آن خبر مى‏دهد.[16]

  1. جواب رساله نصير الدين

 نسخه‏اى خطى از آن در کتابخانه آيت‌اللَّه حکيم در نجف اشرف وجود دارد.[17]

 8. رسالة في آداب البحث

 آداب بحث و مناظره يکى از مباحث منطقى است. درباره اين موضوع کتاب‏ها و رسائل فراوانى از قديم نوشته شده که از جمله آنها همين رساله است. صاحب مجمع البحرين در ماده مثم اين اثر را جزء کتاب‌هاى ابن ميثم مى‏داند.[18]

  1. رسالة في احکام

 رساله‏ها و کتاب‏هاى فراوانى در مورد احکام فقهى نوشته شده است. رسالۀ مذکور به زبان عربی و در موضوع احکام شرعى است. نسخه خطى‌ای از اين اثر به شماره اموالى 1/6124 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى در دسترس است.

 10. رسالة في الامامة

 اين رساله خطى در موضوع امامت ائمه اثنى عشر از معتقدات شيعه است. ابن ميثم در تحرير اين اثر به رساله امامت استادش خواجه نصيرالدين محمد طوسى (672 - 597ق) نظر داشت. ميرزا محمد استرآبادى در منهج المقال آن را جزو آثار ابن ميثم شمرده است.[19]

  1.  رسالة في الوحى و الالهام

 درباره وحى و الهام کتاب‏هاى فراوانى نگارش یافته است. وحى از اختصاصات پيغمبر است و بر غير پيغمبر وحى نمی‌شود. اشراق يا نور الهى که همان تجلى حقّ تعالى بر بنده باشد، مى‏تواند بر دسته‏اى از انسان‏ها که اولياء اللَّه هستند بتابد. ابن میثم بر اساس روش کلامی که دارد، در اين رساله مى‏کوشد ضمن بيان موضوع وحى و الهام، فرق اين دو را با اشراق بيان کند .

 اين کتاب با عنوان «الوحى و الالهام و الفرق بينهما و الاشراق» نيز معرفى شده است.[20] شيخ يوسف بحرانى هم اين اثر را از جمله تأليفات ابن ميثم شمرد.[21] 

  1.  شرح الاشارات في الحکمة النظرية

 کتاب «الاشارات» نوشته استاد ابن ميثم، على بن سليمان بحرانى است و موضوع آن کلام و حکمت است. ابن ميثم شرحى بر اين اثر استادش نوشت.[22] بنا به گفته شيخ سليمان بن عبداللَّه بحرانى ماحوزى در تاريخ علماى بحرين، اين کتاب در نهایت دقت و متانت نوشته شده است.[23]

 از صاحب «الاشارات»، على بن سليمان بحرانى، کتابى به نام «شرح مسئلة العلم» در موضوع شناخت و هستی‌شناسى که يکى از مباحث فلسفه اسلامى است به چاپ رسيد. اصل اين کتاب از آنِ خواجه نصيرالدين محمد طوسى است.

 13. شرح حديث المنزلة

 حديث منزلت به طرق مختلف به وسيله محدثان ذکر شد. همگى آن روايات يک مفهوم و يک معنى (تواتر معنوى) را بيان مى‏کند و آن اين است: « قال رسول اللَّه‏صلى الله عليه و آله لعلي‏ عليه السلام: أنت منّي بمنزلةِ هارون مِنْ موسى، إلّا أ نّه لا نبيّ بعدي».[24]  

 پيغمبر خدا خطاب به على‏ (عليه السلام) فرمود: تو نسبت به من، همانند نسبت هارون با موسى را دارى، تنها تفاوتش در اين است که بعد از من پيغمبرى نخواهد آمد.

 درباره حديث منزلت از قديم شرح‏هاىی چند نوشته شد. شرح حاضر نيز جزء يکى از آنها به شمار مى‏آيد. سيداحمد حسينى از کتاب‌شناسان معاصر در مقدمه خود بر يکى از آثار ابن ميثم، خبر از وجود آن داد.[25]

  1.  شرح حديث «الناس نيامٌ»

 اين کتاب درباره شرح يکى از احاديث معروف امير مؤمنان است. تمام حديث اين است: «قال على‏عليه السلام: الناسُ نِيامٌ، فإذا ماتُوا إنْتَبهوا».[26] امام على‏ (عليه السلام) فرمودند: مردم در خوابند، زمانى که مى‏ميرند بيدار مى‏شوند. نسخه‏اى از اين کتاب در کتابخانه حرم اميرالمؤمنين(ع) در نجف اشرف وجود دارد.[27]

  1.   شرح رسالة العلم

 اين کتاب در موضوع حکمت است. کتاب «رسالة العلم» اثر استاد ابن ميثم، خواجه نصيرالدين محمد طوسى است.[28] اين احتمال نيز مى‏رود که این اثر، همان «رسالة في العلم» خواجه باشد.[29] بنابر قولى ديگر اصل رساله از آنِ شيخ احمد بن سعادة البحرانى است.[30]

 يک نسخه از آن به زبان عربی که به سال 1095ق کتابت شد، در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره اموالى 6407 موجود است. نسخه‏اى ديگر در دانشگاه استانبول نگهدارى مى‏شود.[31] 

  1.  شرح صغير نهج البلاغة

 عنوان ديگرش «مختصر شرح النهج» است. مؤلف در اول نسخه می‌گويد که آن را از دو شرح کبير خود خلاصه و براى فرزند علاءالدين بن عطاءالملک جوينى نوشتم. بنا بر قول ابن يوسف، شايد کسى که سه شرح براى ابن ميثم ذکر کرده، مقصودش اين است که شرح المائة کلمة را شرح سومى قرار داده است. با اين وصف، شرح صغیر با شرح صد کلمه فرق دارد.[32] مرحوم استرآبادى نيز اين کتاب را از جمله آثار ابن ميثم مى‏داند.[33] يک نسخه از اين اثر در مدرسه فاضل خان و نسخه‏اى ديگر در مدرسه مروى تهران است.[34]

  1.  شرح على المائة کلمة لاميرالمؤمنين على بن ابى طالب ‏(عليه السلام)

 ابن ميثم صد کلمه از کلمات قصار اميرالمؤمنين(ع) را برگزيد و به شرح آنها پرداخت. در اين شرح به نکات ادبى، فلسفى، دينى، اخلاقى و اجتماعى اشاره شد. بيشتر مطالبى که وى از کتاب شفاى ابوعلى سينا و شرح الاشارات خواجه نصيرالدين محمد طوسى نقل کرده، به صورت تلخيص آورده است. او در مقدمه بحث‏هاى علمى پر محتوايى کرده است. وی در مقدمه می‌گوید اين کلمات را به دلیل ممتاز و برتربودن آنها از ديگر کلمات حکمت‌آميز آن حضرت انتخاب نکردم، بلکه علت انتخاب آنها اين بوده که افزون بر فصاحت، از اختصار برخوردار هستند.

 ابن ميثم اين شرح را براى وزير شهاب‌الدين مسعود بن گرشاسف نوشت.[35] اين کتاب در سه قسم است :

 الف) مبادى و مقدمات که در پنج فصل مى‏آيد. ب) مقاصد که همان شرح الکلمات المائة باشد و در سه فصل است: 1. آنچه متعلق به عقل و جهل است در 22 کلمه. 2. آنچه متعلق به اخلاق و آداب است در 32 کلمه. 3. آنچه متعلق به مواعظ و حکم مى‏باشد در 46 کلمه. ج. داراى فصولى است که همه در لواحق و متممات است.[36]

 ابن ميثم اين اثر را «منهاج العارفين في شرح کلمات اميرالمؤمنين» ناميد.[37] نسخه خطى که تحرير آن به سال 855 ق به اتمام رسيد، به شماره اموالى 7734، به زبان عربی و در 86 ورق در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. آغاز نسخه: بسمله، اللهم یا ذا الجلال و الاکرام؛

و انجام آن: ما انطمش عن عینک اثره ... و حسبنا الله و نعم الوکیل. ‌

نسخه‏هاى ديگرى از آن در کتاب‏هاى اهدايى سيدمحمد مشکوة و کتابخانه کاشف الغطاء موجود است.[38]    

 اين کتاب با تصحيح و تعليق مير جلال‌الدين حسينى ارموى محدث در قم از سوی جامعه مدرسين حوزه علميه در سال 1342ش و در 332 صفحه چاپ شد. علاوه بر اين چاپ، اين شرح بارها به وسيله مصحح مذکور تجديد چاپ گرديد. يک بار در سال 1390ق/ 1347ش، بار دیگر در سال 1361ش به ضميمه دو اثر ديگر و در نهایت درسال1377 ش. اساس نسخه تصحيحى سيدجلال الدين ارموى، به وسيله حسن بن محمد بن على بن مشرّف العيثانى استنساخ شد و تاريخ کتابت آن سال 770ق است.

 ترجمه فارسى اين اثر با عنوان «شرح صد کلمه اميرالمؤمنين على بن ابى طالب‏ عليه السلام» توسط عبدالعلى صاحبى در مشهد و به وسيله بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى در سال 1370ش و در 387صفحه به چاپ رسيد.

  1.  شرح نهج البلاغة

 درباره نهج البلاغة امام اميرالمؤمنين على‏ (عليه السلام) صدها جلد کتاب نوشته و شرح‌های فراوانى وجود دارد. از مهم‏ترين شروح اين کتاب عظيم که شارحين آنها تقريباً معاصر با ابن ميثم هستند، مى‏توان به شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد (655 - 586ق)، حدائق الحقائق قطب‌الدين کيدرى بيهقى (قرن ششم هجرى) و منهاج البراعة قطب راوندي (متوفى 573ق) اشاره کرد.

 شرح نهج البلاغة ابن ميثم يک شرح کلامى و فلسفى است. بر خلاف شرح ابن ابى الحديد که بيشتر به وقايع تاريخى پرداخت و کوشيد سخن آن حضرت را در رابطه با حوادث گذشته و پيشامدهاى آينده توضيح دهد، ابن ميثم در آغاز شرح خود به سبک بيهقى و کيدرى، مبحث الفاظ را براى آمادگى ذهن خواننده به صورت مبسوط آورد و سپس به شرح خطبه‏ها، نامه‏ها و ديگر گفتار امام‏ (عليه السلام) پرداخت.[39] روش ابن ميثم در شرح نهج البلاغه بدين ترتيب است که وى قبل از شرح، لغات مشکل هر خطبه را معنى و آن‌گاه به تفسير کلام مى‏پردازد و هر جا که در شرح مطلب نيازى به قواعد صرف و نحو و يا معانى و بيان بود، آنها را توضيح مى‏دهد.

 شارح در مقدمه می‌گويد: اين اثر را به تشويق علاءالدين عطاءالملک جوينى (681 - 623ق) حاکم بغداد و عراق نوشته است. نیز برای فرزندانش به نام‏هاى ابومنصور محمد و ابوالعباس مظفرالدين، شرح کبير را خلاصه و آن را شرح متوسط و صغير ناميدم.[40] 

 نسخه‏هاى خطى بسيارى از اين اثر در کتابخانه‏هاى معتبر وجود دارند. هفده نسخه خطى آن را مى‏توان در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى يافت. شماره اموالی نسخه‌های موجود در بخش مخطوطات کتابخانه مرکزی عبارتند از: 2053، 2054، 2055، 2056، 16892، 25887، 17876، 18000، 7783، 7784، 11771، 9485، 9487، 46352 و 3/ 6128 به نام «افادات میثم بحرانی در شرح نهج البلاغه» که تاریخ تحریر آن به سال 1205ق است و سرانجام نسخه شماره 57 (کتابخانه غرب همدان وابسته به آستان قدس).

 اين کتاب ابن ميثم مورد استقبال قرار گرفته و تا امروز چندين بار به زيور طبع درآمده است که عبارتند از :

الف) چاپ سنگی به وسیله میرزا محمدتقی در سال 1276ق، سه جلد در یک مجلد، در 634 صفحه.

ب) چاپ سنگى بى‏‌نام و تاريخ موجود در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره اموالى 17939 که ظاهراً همان چاپ قبلی است.

ج) چاپ مؤسسه النصر تهران که در سال 1378ق و از روى نسخه مصرى گراور شد. اين چاپ بار ديگر با تصحيح گروهى از فضلاء و بدون ذکر تاريخ و سپس آخرين مرتبه در سال 1384ق به چاپ رسيد .

د) چاپ دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم به سال 1362ش در تيراژ پنج هزار نسخه و 5 جلد در 4 مجلد .

هـ) چاپ تحقيقى و تصحيح‌شده با مقدمه يوسف على منصور که در بيروت، به وسيله دار احياء التراث العربى در سال 1992م / 1412ق چاپ شد.

 ترجمه فارسى اين اثر با عنوان «شرح نهج البلاغه ابن ميثم» به وسيله قربان على‌محمدى مقدم و على‌اصغر نوايى يحيى‌زاده، با ويرايش عبدالعلى صاحبى و محمد سرورى مجد در مشهد، توسط بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى در سال 1375ش در پنج جلد انجام شد.  ویرایش دوم آن نیز در سال 1388ش به وسیله همین مؤسسه منتشر شد.

مقدمه این اثر نیز با عنوان «مقدمه شرح نهج البلاغه و الخطابه و فضائل الامام علی(ع)» به اهتمام عبدالقادر حسین و به وسیله دار الشروق بیروت به سال 1407ق، در 255 صفحه به طور مستقل چاپ شد.

  1.  غاية النظر

 در موضوع علم کلام است. آقا بزرگ تهرانى نسخه‌ای از آن را ديد و در کتابش آن را جزء آثار ابن ميثم قرار داد.[41]    

  1.  القواعد في أصول الدين

 مؤلف بر طبق مشرب کلامى که دارد، هر يک از موضوعات اصول دين را به روش کلام شيعى بيان مى‏کند. طريحى در مجمع البحرين آن را جزء آثار ابن ميثم شمرد.[42]

  1.  القواعد في علم الاصول و القواعد

 نسخه خطى که تاريخ اتمام کتابت آن 914ق است در 73 ورق، با جلد تیماج و به شماره اموالى 17383 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى در دسترس است.

آغاز نسخه: بسمله، رب تمم و اعز یا کریم، الحمدلله الولی الحمید.

و انجام آن: فلم لایجوز فی الواسطه اعنی طبقه الاولی ... الطاهرین.

  1.  قواعد المرام في علم الکلام

 عنوان ديگر اين اثر «القواعد الالهية في الکلام و الحکمة» است.[43] ابن ميثم اين کتاب را به اشاره امير عزالدين ابوالمظفر عبدالعزيز بن جعفر نيشابورى (متوفى 672ق) در بغداد نوشت. تاريخ فراغت از آن 20 ربيع‌الأول سال 676ق است.

 قواعد المرام از جمله کتاب‏هاى مختصر در علم کلام است که شامل تمام مباحث اصول دين و مسائل اعتقادى مى‏شود. بر طبق گفته فقيه شهيد، امام احمد على عاملى کتاب جامعى در علم کلام است.[44] از مزاياى اين کتاب روشنى کلمات، قوت عبارات، معلوم‌بودن روش مؤلف و خالى‌بودن از هرگونه تعقيد (همان گونه که در کتاب‏هاى مشابه ديده مى‏شود) است.[45]   

عناوین این رساله عبارتند از: القاعده الاولی فی المقدمات، القاعده الثانیه فی احکام کلیه للمعلومات، القاعده الثالثه فی حدوث العالم، القاعده الرابعه فی اثبات العلم بالصانع و صفاته، القاعده الخامسه فی الافعال و اقسامها و احکامها، القاعده السادسه فی النبوات، القاعده السابعه فی المعاد، القاعده الثامنه فی الامامه.

 يک نسخه از اين اثر در نزد سيدجلال الدين حسينى ارموى است.[46] نسخه‏اى تحت عنوان «القواعد الالهية» در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره اموالى 22503 در 23 ورق وجود دارد.

آغاز نسخه: موجود: التصدیق ان یکون جازما او لایکون جازما.

و انجام آن: کما فی سوره الکوثر و انهم لایاتون بمثل الکتاب.

نسخه دیگری از این اثر به شماره اموالی 40145 در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد. نسخه خطى ديگر در کتابخانه آيت‌اللَّه مرعشى قم به کتابت ابوالفتح احمد بن ابى عبداللَّه بلکو آوی، از شاگردان علامه حلى وجود دارد که تاريخ اتمام آن ماه رجب سال 717ق است و علامه حلی در همین نسخه به خط خودش کاتب را ستوده است. متن اين کتاب در حاشيه چاپ سنگى «منتخب طريحى» در بمبئى هندوستان به سال 1331ق به چاپ رسيد . چاپ اول اين کتاب به کوشش سيداحمد حسينى از روى نسخه خطى در قم و به وسيله چاپخانه مهر در سال 1398ق و در 299 صفحه انجام گرفت. این اثر در سال 1406ق برای مرتبه دوم از سوی انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی قم به چاپ رسید.

این اثر به نام «شرح قواعد المرام» به وسیله زهرا مصطفوی، ترجمه و شرح شد و به توسط انتشارات اطلاعات تهران در سال 1386ش در 329 صفحه به چاپ رسید.

  1.   المراسلة

 حاوى نامه‏هاى ابن ميثم به خواجه نصيرالدين محمد طوسى با عباراتی بلیغ و فصیح که در آن مدح و ثنای بسیاری از خواجه نصیرالدین شده است. در ابتدای کتاب اين شعر آمده است:

 أتاني کتاب لو تمرّ نسيمه                                                                     بقبرٍ لأحيي ساکن القبرِ

 فجدّد لي شوقاً وَ ما کنت ناسياً                                                          و لکنّه تجديد ذکر على ذکرِ

 

و در آخر کتاب نیز این بیت آورده شده است:

حماکم الله و اواکم من کل مکروه و نقص و ذام

                                                                 و لا ازی الدهر لکم غیبه یا عصمه الهارب و المستظام

 تمام اشعار نزديک به دويست بيت است که در کتاب‏هاى «مفتاح الخير» و «النهج المستقيم» موجود در کتابخانه مولى محمدعلى خوانسارى در نجف اشرف يافت مى‏شود[47] که اکنون به کتابخانه آیت‌الله فاضل خوانساری در خوانسار انتقال یافته است. تصویری از این نسخه خطی در مجموعه‌ای کتابت شده در کتابخانه آیت الله مرعشی قم موجود است.[48]

  1.  مسئله فیما یزول به احتمال الاشتراک

رساله کوتاهی است دربارۀ مشترک لفظی و معنوی و نیز مجاز که علامه ابن میثم بحرانی به عنوان مقدمه‌ای بر مباحث کلامی‌ خویش نگاشته است. نسخه‌ای از این اثر به شماره 5/8751 در کتابخانه آیت‌الله مرعشی قم وجود دارد.

آغاز نسخه: بسمله، المشترک اما ان تعری ... .

و انجام آن: قول لفظ الصلاه علی ذات الارکان ... .[49]

  1.  مصباح السالکين

 مصباح السالکين شرح بزرگ نهج البلاغه و نخستین شرح به روش فلسفی و کلامی‌کتاب نهج البلاغه است که در ششم ماه مبارک رمضان سال 677ق نوشته شد. ابن ميثم تأليف آن را در سال 677ق به اتمام رساند. عنوان کامل اين کتاب «مصباح السالکين لنهج البلاغة» است. مؤلف اين اسم را در خود کتاب نياورد، بلکه در آخر شرح صغير بدان اشاره نمود. وى در آنجا گويد: «و هذا اختيار مصباح السالکين لنهج البلاغة من کلام اميرالمؤمنين». بنابراين نام اصلى آن «المصباح» است.[50] ابن مثيم در مقدمه خود می‌گويد که اين شرح را به تشويق عطاءالملک جوينى و براى او نوشت.[51]

 چند نسخه خطى از آن در کتابخانه آستان قدس رضوى وجود دارد:

  1. نسخه‏اى که ظاهراً در زمان حيات مؤلف نوشته شد و به شماره اموالى 22748 ثبت گرديد.

آغاز نسخه: بسمله، و به نستعین ... اما بعد، فان الامر ینزل من السماء.

و انجام آن: ان العاقبه للمتقین ...، و نعم الوکیل ...، و الحمدلله.

  1. نسخه‏اى به شماره اموالى 20537 وجود دارد.

آغاز نسخه: بسمله، سبحانک اللهم و بحمدک توحدت فی ذاتک.

و انجام آن: موجود: فلق الحبه و بر النسمه ما السلمو و لکن ... .

  1. نسخه‏اى ديگر نيز در کتابخانه وزيرى يزد (جزء کتابخانه‏هاى تابعه آستان قدس رضوى) به شماره اموالى 801 است .

آغاز نسخه: بسمله، سبحان من حسرت ابصار البصائر عن کنه معرفته.

و انجام آن: و فرغ من اخباره اضعف عباد الله تعالی، میثم بن علی بن میثم البحرانی، فی آخر شوال سنه احدی و ثمانین و ستمائه ... .         

  چاپ سنگى اين اثر در سال 1276ق به اهتمام آخوند ملا محمدباقر در تهران صورت گرفت. اين نسخه به خط نسخ خوش است و تحريرش در سال 1276ق به پايان رسيد. چاپ جديد آن با عنوان «شرح نهج البلاغه» به کوشش جمعى از محققان در تهران در سال 1404ق در پنج جلد صورت گرفت.

  1.  المعراج السماوى

 شيخ سليمان بحرانى در «رساله تاريخ علماء البحرين» اين اثر را ذکر کرد. سيدعلى خان مدنى نيز چند مرتبه اين قول را در خلال کتاب‌هايش نقل نمود.[52] 

 27. مقاصد الکلام

 در موضوع علم کلام است و ظاهراً همان کتاب «قواعد المرام» مؤلف است. یک نسخه از آن در کتابخانه محمدعلى خوانسارى در نجف اشرف وجود دارد.[53] 

 28. مقدمه شرح نهج البلاغة، فن البلاغة و الخطابة و فضائل الامام علي‏ عليه السلام

 مؤلف در مقدمه خود بر شرح نهج البلاغه سه قاعده ترتيب داد و هر قاعده‏اى را بر چند قسم و هر قسمى را بر چند فصل و هر فصلى را به چند بحث تقسيم کرد:

 قاعده اول درباره دلالتِ الفاظ بر معانى و ويژگی‌هاى الفاظ مفرد، مرکب و ... بحث مى‏کند. قاعده دوم در تعريف خطابه و فايده آن است. قاعده سوم در بيان فضيلت اميرالمؤمنين، سابقه ايمان، زهد و تقواى آن حضرت از ديدگاه روايات پيغمبر و تقرب ايشان به رسول خدا (صلى الله عليه و آله) است.

 اين مقدمه با تحقيق عبدالقادر حسين در بيروت و به وسيله نشر دار الشروق در سال 1987م/ 1407ق)، در 255 صفحه به صورت مستقل به چاپ رسيد.

  1.  منهج (منهاج) الانام فی علم الکلام

میرزا عبدالله افندی می‌گوید بخشی از این کتاب را دیده است.[54]

  1.  النجاة في يوم القيامة، في تحقيق امر الإمامة

 استاد ابن ميثم، على بن محمد بن حسين بن شهيد، در کتاب «درّ المنثور فی الخبر الماثور و غیر الماثور»  از اين اثر شاگردش نام برد و مطالبى از آن را نقل کرد. عنوان ديگر اين کتاب «نجاة القيامة في امر الامامة» است. مؤلف کتابش را به اسم امير عزالدين ابوالمظفر عبدالعزيز بن جعفر نيشابورى (متوفى 672ق) در بغداد نوشت.[55] موضوع کتاب امامت و اثبات خلافت امير مؤمنان علی (ع) و معاد بوده و مرتب بر يک مقدمه و سه باب است.

 نسخه‏اى از اين کتاب به خط يوسف بن محمد بن ابراهيم المثانى که تاريخ اتمام تحرير آن 12 ذيحجه سال 852ق است، در نزد علامه سماوى وجود دارد.[56] نسخه خطى ديگرى از آن در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره اموالى8041 است.

آغاز نسخه: بسمله، الحمدلله مفیض الجود و واهب وجود.

و انجام آن: الاستنکار و الاستبعاد قبیحا، و الله ولی التوفیق و حسبنا الله و نعم الوکیل.

 اين کتاب در قم به وسيله مؤسسه مجمع فکر اسلامى در سال 1417ق/ 1375ش، در 264 صفحه به چاپ رسيد. این اثر با عنوان«رستگاری در پرتو امامت» توسط سیدابوالحسن مخزن موسوی ترجمه و به وسیله نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران در سال 1384ش و در 226 صفحه منتشر شد.

  1.   نزهه الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر

 در موضوع فقه است و در قرن هفتم هجری قمری تألیف شد. این اثر به شماره اموالی 26258 در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است. کتاب نزهه الناظر به زبان عربی در 100 ورق با جلد تیماج به وسیله ورثه زین‌الدین جعفر زاهدی در دی ماه سال 1377ش، وقف کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی شد.

آغاز نسخه: بسمله، الحمدلله ذی المترادفات القادر علی ... .

و انجام آن: اخذ فی الطریق فاصابه عیب، فلا دیه له.

نسخه دیگری که باز به نام ابن میثم بحرانی ثبت گردید، به شماره اموالی 6473 در همین کتابخانه بزرگ یافت می‌شود.

 نسخه دیگری نیز از این اثر به شماره اموال 19133 در کتابخانه مرکزی آستان قدس وجود دارد که آغاز و انجام آن با نسخه مذکور در فوق تقریباً یکی است. از این‌رو این اثر را باید از تألیفات یحیی بن احمد معروف به ابن میثم حلی (متوفی689ق) شمرد. دلیل دیگری که این نظریه را تقویت می‌کند، قرارنگرفتن این کتاب در ردیف آثار ابن میثم بحرانی توسط اندیشمندان اسلامی‌ است. از طرف دیگر ده نسخه خطی از این اثر به نام یحیی بن احمد معروف به ابن میثم حلی در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارند. آنها عبارتند از: 15871، 21505، 21585، 8043، 8044، 8045، 11522، 33717، 30598، 1486(موجود در کتابخانه مسجد گوهر شاد، وابسته به آستان قدس رضوی).

 

کتابنامه

  1. آقا بزرگ تهرانى، محمدمحسن؛ الذريعة الى تصانيف الشيعة؛ بیروت: دار الأضواء، 1403ق/ 1983م.
  2. ابن حنبل، احمد بن محمد حنبل الشيبانى؛ مسند الامام احمد بن حنبل؛ بیروت: دار احياء التراث العربى، 1412ق/ 1991م.
  3. ابن سعد،  محمد بن سعد؛ الطبقات الکبرى؛ بیروت: دار صادر، 1388ق.
  4.  ابن عساکر، على بن حسن؛ تاريخ دمشق الکبير؛ تحقیق عبدالقادر بدران؛ بیروت: دار احياء التراث العربی، 1407ق.
  5. ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم؛ شرح صد کلمه اميرالمؤمنين؛ تصحيح و تعليق جلال‌الدين الحسينى الارموى؛ ترجمۀ عبدالعلى صاحبى؛ مشهد: بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1370ش.
  6. ــــــــــــــــــــــــــــــــ ؛ شرح على المائة کلمة لاميرالمؤمنين؛ تصحيح و تعليق مير جلال‌الدين حسينى ارموى محدث؛ قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمية، قم، 1342ش.
  7. ــــــــــــــــــــــــــــــــ ؛  شرح نهج البلاغة؛ تهران: مؤسسة النصر، 1378ق.
  8. ــــــــــــــــــــــــــــــــ ؛ شرح نهج البلاغة ابن ميثم؛ ترجمۀ قربان على‌محمدى مقدم؛ على‌اصغر نوايى؛ مشهد: بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1375ش.
  9. ــــــــــــــــــــــــــــــــ ؛  قواعد المرام في علم الکلام؛ به کوشش سيداحمد حسينى؛ قم: مطبعة مهر،  قم، 1398ق. (من مخطوطات آية اللَّه المرعشى العامة)
  10.  استرآبادى، ميرزا محمد؛ منهج المقال؛ تهران، 1306ق.
  11.  افندى الاصفهانى، ميرزا عبداللَّه؛ رياض العلماء و حياض الفضلاء؛ تحقيق سيداحمد الحسينى؛ قم: مطبعة الخيام، قم، 1401ق.
  12. البحرانى، يوسف؛ الکشکول؛ بيروت: 1406ق.
  13.  بغدادی، اسماعيل پاشا؛ هدیه العارفین، ذيل کشف الظنون؛ استانبول: وکالة المعارف الجلية، 1364ق.
  14.  البلاذرى، احمد بن يحيى؛ انساب الأشراف؛ حققه و علق عليه: محمدباقر المحمودى؛ بیروت: مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1394ق.
  15. حسينى، سيداحمد؛ فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحيدرية؛ نجف: 1391ق.
  16.  الخوارزمى، موفق بن احمد؛ المناقب؛ قدم له: محمدرضا الموسوى الخرسان؛ نجف: مطبعة الحيدرية، 1385ق.
  17.  خوانسارى، محمد باقر؛ روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات؛ ترجمه محمدباقر ساعدى خراسانى؛ تهران: کتابفروشى اسلاميه، 1360ش.
  18.  دانش‌پژوه، محمدتقى و علمی‌انوارى، بهاءالدين على؛ فهرست کتب خطى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى؛ تهران: کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، 1359ش.
  19.  دايرة المعارف بزرگ اسلامى؛ زير نظر سیدکاظم موسوى بجنوردى؛ چ 2، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامى،1370ش.
  20.  الزرکلى، خيرالدين؛ الأعلام؛ بیروت: دار العلم للملايين، 1986م .
  21.  سيوطى، جلال‌الدین عبدالرحمن؛ فيض القدير شرح الجامع الصغير؛ صححه احمد عبدالسلام؛ بیروت: دار الکتب العلمية، بيروت، 1415ق.
  22.  الشريف الرضي، محمد بن الحسين؛ خصائص الائمة؛ تحقيق و تعليق: محمد هادى الامينى؛ مشهد: مجمع البحوث الإسلامية، 1406ق.
  23.  الشريف اللاهيجى، محمد بن على، محبوب القلوب؛ بيروت: 1400ق.
  24.  ششن، رمضان؛  نوادر مخطوطات العربية في مکتبات ترکيا؛ بيروت، 1400ق.
  25. الشيرازى، صدرالدين محمد بن ابراهیم؛ شرح اصول الکافى؛ تصحيح: محمد خواجوى؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، 1366ش.
  26. طريحى، فخرالدين بن محمد؛ مجمع البحرين؛ به کوشش سيداحمد حسينى؛ تهران: مکتبة المرتضوية.
  27.  العجلونى، اسماعيل بن محمد؛ کشف الخفاء و مزيل الالباس؛ تحقيق: عبدالحميد هنداوى؛ بیروت: مکتبة العصرية، 1420ق.
  28. الکنتورى، سيداعجاز حسين؛ کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار؛ مع مقدمة للمرعشى النجفی؛ قم: کتابخانه عمومى آية اللَّه مرعشى نجفى، 1409ق.
  29.  مدرس تبریزی، محمدعلى؛ ريحانة الادب؛ چ 1، تهران: کتابفروشى خيام، 1347ش و چ 2، تبریز: چاپخانه شفق.
  30.  مرعشی، محمود؛  کتابشناسی آثار دستنویس علامه کمال‌الدین میثم بن علی بحرانی؛ کتابخانه بزرگ آیت‌الله العظمی‌مرعشی؛ چ 1، قم: 1385.
  31.  نجف، محمدمهدى؛  فهرست مخطوطات مکتبة آية اللَّه الحکيم العامة؛ نجف، 1381ق.

 

 

. [1]   کارشناس ارشد الهیات و پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی‌آستان قدس رضوی qubbat@yahoo.com.

[2] . درباره شرح حال ‏ابن ميثم ر.ک به: مدرس تبریزی، محمدعلی، ريحانة الادب، ج 8، ص240. خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج 8، ص 44. افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، رياض العلماء، ج 5، ص 227. زرکلی، خیرالدین، الأعلام، ج 7، ص 336. بغدادی، اسماعیل پاشا، هدية العارفين، ج 2، ص 486. سجادی، سیدجعفر، دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج4، ذیل «ابن میثم».

[3] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 12، ص 211- 212.

[4] . سجادی، سیدجعفر، دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ذیل «ابن میثم».

[5] . ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم، شرح نهج البلاغة، (مقدمه)، ص 8- 9. الشریف اللاهیجی، محمد بن علی، محبوب القلوب، ج 2، ص 545. ابن میثم، کمال‌الدین میثم، شرح على المائة كلمة لاميرالمؤمنين، مقدمه  .

[6] . آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن،  الذريعة، ج 2، ص 28.

[7] . الکنتوری، اعجاز حسین، كشف الحجب و الاستار، ص82 -83.

[8] . ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم، شرح علی المائة كلمة لاميرالمؤمنين، مقدمه.

[9] .  آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 2، ص 29.

[10] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج2، ص32.   

[11] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج2، ص32. الشریف اللاهیجی، محمد بن علی، محبوب القلوب، ج 2، ص 545.

[12] . افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، رياض العلماء، ج 5، ص 227.

[13] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 3، ص352.

[14] . دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست كتب خطى مجلس شوراى اسلامى، ج 1، ص 146.

  [15] . مرعشی، سیدمحمود، کتابشناسی آثار دستنویس علامه کمال الدین میثم، ص33-34.

[16] . آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن، الذريعة، ج 3، ص37 و البحرانی، یوسف، الکشکول، ج 1، ص 45.

[17] . نجف، محمدمهدی، فهرست مخطوطات مكتبة آية اللَّه الحكيم العامة، ج 1، ص 164.

[18] . طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرين، ج 6، ص 172.  

[19] . استرآبادی، میرزا محمد، منهج المقال، ص 511.

[20] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج25، ص61 .

[21] . البحرانی، یوسف، الکشکول، ج 1، ص 45 .

[22] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج13، ص 91. الکنتوری، اعجاز حسین، كشف الحجب و الاستار، ص45. البحرانی، یوسف، الکشکول، ج 1، ص 69 .

[23] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن،  الذريعة، ج 13، ص 91 .

[24] . درباره اين حديث ر.ک به ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند الامام احمد، ج 1، ص 175، 179. ابن عساکر، علی بن حسن، تاريخ دمشق الكبير، ج23، ص 136. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الكبرى، ج 3، ص 24. البلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج 2، ص 348 و ....

 [25] . ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم، قواعد المرام، ص 12 .

[26] . درباره اين حديث ر.ک به: الشیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح اصول الكافى، ج 8، ص 379. الخوارزمى، موفق بن احمد، المناقب، ص375. الشریف الرضی، محمد بن الحسین، خصائص الائمة، ص 112. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، فيض القدير شرح الجامع الصغير، ج 5، ص 72. العجلونى، اسماعیل بن محمد، كشف الخفاء، ج 2، ص 312 و ... .

[27] . حسینی، سیداحمد، فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحيدرية، ص 51 .

[28] . الکنتوری، سیداعجاز حسین، كشف الحجب و الاستار، ص 335.

[29] . استرآبادی، میرزا محمد، منهج المقال، ص 511 .

[30] . ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم، قواعد المرام فى علم الكلام، ص 12.

[31] . ششن، رمضان، نوادر مخطوطات العربية في مكتبات تركي، ص 31  .

[32] . ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم، شرح صد كلمه اميرالمؤمنين، (مقدمه)، ص 14.

[33] . استرآبادی، میرزا محمد، منهج المقال، ص511.

[34] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 20، ص 198 .

[35] . ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم، شرح علی المائة كلمة، (تصحيح جلال الدين ارموى)، مقدمه.

[36] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 23، ص 168 .

[37] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج14، ص 41 و ج23، ص168.

[38] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 23، ص 168 .

[39] . ابن ميثم بحرانی، کمال‌الدین میثم، شرح نهج البلاغة، ج1، ص 26- 27 .

[40] . ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم، شرح نهج البلاغة، ج 1، ص 3 - 4 .

[41] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 16، ص 24 .

[42] . طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرين، ج 6، ص 172  .

[43] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 17، ص 179  .

[44] . ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم، شرح نهج البلاغه، ص8- 9 .

[45] . ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم، قواعد المرام فى علم الكلام، (مقدمه)، ص 5.

[46] . ابن میثم، کمال‌الدین میثم، شرح على المائة كلمة لاميرالمؤمنين،  مقدمه.

[47] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 20، ص 297 - 298 .

[48] . مرعشی، سیدمحمود، کتابشناسی آثار دستنویس علامه کمال‌الدین میثم، ص60.

[49] . مرعشی، سیدمحمود، کتابشناسی آثار دستنویس علامه کمال‌الدین میثم، ص 61.

[50] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج21، ص 110.

[51] . ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین میثم، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 4  .

[52] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 21، ص 230 .

[53] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 21، ص 384  .

[54] . افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، ج5، ص227.

[55] . آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة، ج 24، ص 61 .

[56] . همان.

منبع: مجله آینه پژوهش، ش 149 ـ 150

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

مکتب درفرایند تکامل: نقد و پاسخ آن

آنچه در ذیل خواهد آمد ابتدا نقد دوست عزیز جناب آقای مهندس طارمی بر کتاب مکتب در فرایند تکامل و سپس پ

رساله در ردّ بر تناسخ از ملا علی نوری (م 1246)

به کوشش رسول جعفریان

یکی از شاگردان ملاعلی نوری (م 1246ق) با نام میرزا رفیع نوری (م 1250ق) که به هند رفته است، پرسشی در

منابع مشابه بیشتر ...

گفتگو در باره ایرج افشار

رسول جعفریان

پاسخ چند پرسش در باره مرحوم ایرج افشار است که سال 1398 نوشته ام.

کتابشناسی مراتب قرائات قرآن کریم

نویسندگان

قرآن کتاب هدایت، نسخه‌ای شفابخش و سرشار از معارف است و اندیشمندان و علمای هر عصر به فراخور توان و اس