معرفی کتاب

چالش سياست ديني<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

يکي از مباحث مهم در تاريخ تمدن اسلامي، بررسي رابطه دين و حکومت است. در بعضي مقاطع تاريخي اين بحث اهميت بيشتري پيدا مي کند که از جمله مي توان دوره صفوي را نام برد. پيوند عميق دين و حکومت در اين دوره مناسباتي را به وجود آورد که نمي توان از آن چشم پوشي کرد. در اين زمينه تنها کافي است به کتاب هايي که به پيروي از نصيحه الملوک غزالي نوشته شده، نظري بيافکنيم.

رابطه بين علما و حاکمان مباحث مختلفي را پيش کشيده که مي توان به دستورالعمل هايي اشاره کرد که علما گاه در قالب وعظ و نصيحت شفاهي و يا کتاب، تقديم سلاطين مي کرده اند. بررسي اين رابطه و انديشه سياسي عالمان و نوع ارتباط آنها با دستگاه حکومت يکي از مباحث مهم در اين زمينه است که در بعضي موارد باعث نقد و يا چالش شده و کتاب فوق آن را  در مقطع تاريخ صفوي بررسي مي کند.

مولف در مقدمه کتاب در بررسي نظريه سياسي شيعه، الگوي سياسي شيعه را امامت مي داند که با نظم سلطاني در تنافي است، اما خود را با اين سوال اساسي روبه رو مي بيند که چه تحولاتي پيش آمده که در دوران صفوي، علما با نظم سلطاني کنار آمده و با سلاطين در ارتباط بوده اند؟

وي سوالات زير را نيز در اين ارتباط مطرح مي کند:

آيا در اين عصر امر جديدي در ساحت انديشه سياسي شيعه صورت گرفته است؟ آيا سلطنت به مرور زمان متحول شده و به آموزه هاي شيعي نزديک گرديده و يا انديشه سياسي شيعه در خدمت نظم سلطاني قرار گرفته و توجيه گر آن شده است؟ آيا نظم سياسي شيعي، طي فرآيند آرام و تدريجي تقويت شده و به سوي حرکتي استقلال طلبانه پيش رفته است؟ در صورت وجود چالش ميان عالمان شيعي و حاکمان صفوي، اين چالش ها چه بوده است؟ علماي شيعه تا چه ميزان در تحول نهادهايي چون مرجعيت ديني و سياسي علما، نو کردن روش هاي استنباط، بازسازي و افزايش منابع ديني از نظر توجه يا عدم توجه به عقل و احياي افکار و نصوص فراموش شده اسلامي نقش داشته است؟ موضع گيري علماي اصولي چه پيامدهايي در زندگي سياسي داشته است؟ موضع گيري و مناسبات فقيهاني چون محقق کرکي، محقق اردبيلي، شيخ بهايي، علي نقي کمره اي، محقق سبزواري و علامه مجلسي و نيز فيلسوفاني چون ميرداماد، مير فندرسکي، صدر المتالهين و فيض کاشاني در قبال سلطنت چه بوده است؟

براي پاسخ به اين مسايل، اين سوال اصلي و فراگير مطرح شده است که انديشه سياسي شيعه در عصر صفويه، در پرتو چه شرايط ذهني و عيني شکل گرفته و باعث برقراري چه نوع مناسباتي ميان علماي شيعه، به عنوان حاملان سياست ديني و سلاطين صفوي به عنوان عاملان نظم سلطاني گرديده است؟(صص 15-16)

وي سپس ديدگاه پژوهشگران مختلف درباره ميزان تحول در انديشه سياسي شيعه در عصر صفوي و مناسبات عملي علماي شيعه با سلاطين صفوي را بررسي مي کند. وي ديدگاه انتقاد آميز دکتر شريعتي و ديدگاه مثبت استاد جعفريان را در اين زمينه يادآور شده است. (ص18)

وي سپس در پاسخ به اين پرسش ها معتقد است: مناسبات شکل گرفته ميان عالمان شيعه به عنوان حاملان سياست ديني و پادشاهان صفوي به عنوان عاملان نظم سلطاني، نه در قالب نظريه همگرايي قابل توضيح است و نه در چارچوب واگرايي. بلکه اين مناسبات از نوع واهمگرايانه بوده که انديشه هاي سياسي اصلاحي برخاسته از آموزه هاي ديني و مقتضيات زمان و مکان و مقدورات از دلايل و عوامل اصلي شکل گيري اين مناسبات است. واهمگرايي محصول تداوم در مباني و اصول تفکر و تغيير در ساحت انديشه سياسي است.(ص19)

به هر حال مطالعه کتاب حاضر افق جديدي در برابر ديد خواننده مي گشايد. کتاب از پنج بخش تشکيل شده که در هر بخش به چند فصل تقسيم مي شود. فهرست مطالب آن به شرح زير است:

بخش اول: مفاهيم و چارچوب نظري

فصل اول: مفاهيم

فصل دوم: چارچوب نظري

بخش دوم: شرايط ذهني تکوين انديشه و عمل سياسي علماي شيعه

فصل سوم: مباني انديشه و عمل سياسي علماي شيعه

فصل چهارم: اصول و قواعد انديشه و عمل سياسي

بخش سوم: شرايط عيني تکوين انديشه و عمل سياسي علماي شيعه در عصر صفويه

فصل پنجم: صفويان از فراز تا فرود

فصل ششم: تحليل سقوط سلسله صفويه

بخش چهارم: فيلسوفان و سياست در عصر صفويه

فصل هفتم: انديشه و عمل سياسي ميرداماد

فصل هشتم: انديشه و عمل سياسي مير فندرسکي

فصل نهم: انديشه و عمل سياسي صدر المتألهين

فصل دهم: انديشه و عمل سياسي فيض کاشاني

بخش پنجم: فقها و سياست در عصر صفويه

فصل يازدهم: انديشه و عمل سياسي محقق کرکي

فصل دوازدهم: انديشه و عمل سياسي محقق اردبيلي

فصل سيزدهم: انديشه و عمل سياسي شيخ بهايي

فصل چهاردهم: انديشه و عمل سياسي شيخ علي نقي کمره اي

فصل پانزدهم: انديشه و عمل سياسي محقق سبزواري

فصل شانزدهم: انديشه و عمل سياسي علامه مجلسي

عليرضا اباذري