معرفی کتاب

جنبش تحول خواهي مشروطه جنبشي بود فراگير که در بسياري از ارکان کشور تأثير گذاشت. يک پرسش مهم آن بود که مشروطه چيست و منبع آن کجاست. آيا منبع مشروطه، شريعت است يا افکار جديد؟ ابهامي که در اين باره وجود داشت سبب شد تا پاسخ هاي گوناگوني به آن پرسش داده شده و جواب هاي مختلف و گاه متضادي به آن ارائه شود.

کساني که روي خارجي بودن مشروطه انگشت مي گذارند، به بخشي از مشروطه توجه مي دهند که در تبريز برآمد و متأثر از جريان هاي قفقاز بود. آن زمان در قفقاز جنبش هاي چپ با عناوين مختلف فعال بودند و ايرانيان مقيم قفقاز هم که معمولا کارگران آذربايجاني بودند که دايمي يا فصلي در آنجا کار مي کردند، تحت تأثير آنها بودند. فرقه اجتماعيون عاميون و پيش از آن سازمان همت که آن هم بستگي به جنبش هاي سيوسيال دمکراسي روسيه داشت، و همين طور سوسيال دمکراتهاي ارمني و داشناکها از آن جمله بودند. کمک آنان به تبريز که عليه محمدعلي شاه شوريده بود سبب شد تا جرياني به نام مجاهدين قفقازي در تبريز شکل بگيرد. اجتماعيون عاميون نشريه اي هم به نام مجاهد داشتند که در رشت و تبريز پخش مي شد. بمب ها و فشنگ ها از طرف و مرکز غيبي به رهبري علي مسيو از طرف ديگر از آثار مستقيم و غير مستقيم قفقاز در تبريز بود. چنان که يپرم خان و ديگر ارمني ها هم وابسته به جريان سوسيال دمکرات ارامنه بودند که در رشت و سپس تهران فعال بودند. حضور اينان در مشروطه تبريز رنگ ديگري به مشروطه اين شهر داد و وقتي پايش به تهران رسيد، آنجا را هم عوض کرد.

شاکري که تخصص خاصي در بررسي اين جريان دارد و پيش از اين هم مقالاتي از وي در کتاب «نقش ارامنه در سوسيال دمکراسي ايران سالهاي 1905 – 1911» منتشر شده بود، اين کتاب را در موضوع مورد بحث نوشته است. وي علاوه بر آن که کوشيده است تا بيطرفانه به اين مبحث بپردازد به نقد آراي مورخان کمونيست هم پرداخته است که خواسته اند همه امور را براساس ايدئولوژي مارکسيستي بررسي کنند.

فصل مهم اين کتاب فصل 5 آنجا است که در باره اجتماعيون عاميون مي باشد. فصلي هم به نقش سوسيال دمکراتها ارامنه اختصاص داده شده و در هر دو مورد سعي شده است تا تأثير آنها در تحولات سالهاي 1285 – 1290 ايران به خوبي نشان داده شود. البته در اين باره آثار ديگري هم هست و کسروي جلوتر از اينها دست کم در دو مورد در تاريخ مشروطه به تأثير قفقاز بر مشروطه تبريز تصريح کرده است. چندين سند مهم در اين باره هم توسط آقاي ايرج افشار در کتاب اسناد تازه ياب از نهضت مشروطيت ايران منتشر شد که به نوعي تأثير گذاري اين جريان را روي تقي زاده نشان مي داد.

يکي از آثار مهم اين تأثير آن بود که علماي تبريز از مشروطه فاصله گرفته آن را متهم کردند که جريان مشروطه يک جريان طبيعي و بابي و افراطي است.