معرفی کتاب

ریچارد بولت- نویسنده ی کتاب پیش رو- تحصیل کرده ی آمریکایی است که روی هم رفته به پژوهش درباره ی تاریخ تکنولوژی، حیوانات اهلی و تاریخ خاورمیانه علاقه دارد. تمرکز پژوهش های تاریخی بولت بیشتر بر روی مطالعات خاورمیانه و جهان اسلام و به ویژه تاریخ ایران است. توجه بولت بیشتر به حوزه های خاصی از تاریخ و تمدن است که معمولا سایر مورخان ایرانی و خارجی کمتر به آن توجه می کنند. در این کتاب نیز بولت اهمیت پرورش شترهای دورگه برای حمل کالا در مسیر راه ابریشم توسط ترکمنانی که در مسر این راه مهم کاروانی قرار داشتند، مورد بحث قرار داده و نشان می دهد که چگونه این کار به بخش اصلی حرفه ی ترکمانان تبدیل شد. در نهایت بولت در پیوند این مسئله با دگرگونی آب و هوایی نشان داده که چگونه این امر منجر به مهاجرت ترکمنان اغز و در نتیجه دگرگونی های سیاسی - اجتماعی در خاورمیانه شد. در این اثر بولت ضمن توجه به اهمیت مسائل فکری و نقش شخصیت در تغییرات تاریخی، نقش عوامل محیطی را برجسته کرده و با دیدگاهی جبرگرایانه نقش سایر عوامل مؤثر در تحولات تاریخی را مورد بررسی قرار می دهد. فرضیه ی اصلی کتاب این است که در سده های سوم و چهارم فلات ایران تحت کنترل عرب ها به منطقه ی مهمی برای تولید پنبه تبدیل شد. علت رشد تولید پنبه، منع استفاده از پارچه های ابریشم برای مردان و تأکید بر استفاده از پارچه ی پنبه ای در روایات اسلامی بود. اما در قرن پنجم کساد تدریجی در کل تولیدات کشاورزی به ویژه در تولید پنبه در منطقه ی شمال شرقی ظاهر شد. عامل اصلی این رکود سرد شدن بی سابقه ی آب و هوا بود که کم و بیش نزدیک یک سده طول کشید و در نتیجه همین مسئله باعث مهاجرت ترکمنان اغز و سلجوقی از آسیای میانه به ایران شد. زیرا ترکمنان نیز تا حد زیادی درگیر پرورش شترهای دورگه برای فروش به کاروان های مسیر راه ابریشم شده بودند. دامهای شان از این سرما تلف می شد و این امر یک عامل کلیدی برای مهاجرت آن ها به سوی نواحی گرم تر جنوب می شد.

بولت در این اثر دست به کمی سازی اطلاعات تاریخی زده و با تحلیل کمی اسامی روستاها و تحلیل القاب و اسامی علما در کتاب های طبقات به نتیجه گیری های جالبی دست یافته است. از دیدگاه بولت روند مسلمان شدن ایرانیان نه به طور شتابان بلکه تا حدود چهار قرن به درازا انجامید و در نهایت، ملاحظات سیاسی و اقتصادی در گروش ایرانیان به اسلام تأثیر مهمی داشت. وی از روی فراوانی القاب شغلی علما در خصوص مشاغل مرتبط با پنبه معتقد است که تولید و تجارت پنبه و پارچه های پنبه ای در ایران تحت حاکمیت اعراب به دلایل مذهبی تا قرن چهارم به تدریج رشد یافت. به باور بولت تحریم پوشیدن لباس ابریشمی برای مردان در اسلام، و رشد شتابان گروش به اسلام از سده ی دوم باعث توسعه ی کشت پنبه در نواحی مرکزی فلات ایران شد. گذشته از این، ساده پوشی عرب ها و تلاش آگاهانه ی آن ها برای حفظ هویت ظاهر و تمایز با غیر عرب ها و غیر مسلمانان در ترقی تولید پنبه مؤثر بود. همچنین خود علما و مدرسین دست اندر کار تولید و تجارت پارچه های پنبه ای با ساخت و پراکندن روایت هایی در تحریم پوشیدن لباس ابریشمی و بها دادن به پارچه های پنبه ای در رونق تولید و تجارت پنبه نقش بسزایی داشتند. در ادامه، بولت به بحث درباره ی یک سده از سرمای شدید پی پردازد که هم باعث کسادی رونق پنبه و کسادی کل کشاورزی و هم مهاجرت گسترده ترکان به ایران در پی داشت. بولت برای اثبات فرضیه ی خود علاوه بر ارائه ی شواهد تجربی به دست آمده از غرب مغولستان، شواهد متعددی از منابع دوره ی میانه درباره ی سرمای بی سابقه در گوشه و کنار ایران و وجود قحطی های گسترده خراسان و عراق بیان می کند. صرف نظر از داوری درباره ی درستی فرضیات بولت در خصوص ترقی پنبه، سرمای بزرگ و آمدن ترکان به ایران، باید گفت که ارائه ی این فرضیات می تواند الگوهای پژوهشی نوینی را پیش روی پژوهشگران تاریخ ایران قرار دهد.

مطالب در پنج فصل ارائه گردیده است:

فصل اول: شناسایی عوامل ترقی کشت پنبه

فصل دوم: اسلام و پنبه

فصل سوم: سرمای بزرگ

فصل چهارم: ترک ها و شتر

فصل پنجم: لحظه ای در تاریخ جهان