معرفی کتاب

یکی از مهم‌ترین دوران‌های تاریخ تفکر امامیه، بازه زمانی میانه مدرسه فکری کوفه و مدرسه فکری بغداد است. پس از آنکه مدرسه فکری کوفه بر اثر فشارهای سیاسی و نیز برخی عوامل درونی، به افول گرایید، میراث فکری آن مدرسه به مراکز امامی نشینی چون بغداد، بصره، خراسان و ماوراء النهر انتقال یافت. از این رو جریان‌های فکری موجود در کوفه نیز با فراز و نشیب‌های در آن نواحی ادامه حیات دادند. در کنار این جریان‌های اصیل کوفی، از اواسط سده سوم هجری جریان‌های جدیدی نیز در امامیه پدیدار شدند. این جریان‌های نوظهور با بهره‌گیری از میراث کلامی پیشین و نیز تعامل با سایر گروه‌های فکری به ارائه نظام‌های جدید کلامی پرداختند.

این فرآیند تا زمان ظهور شیخ مفید در بغداد و تأسیس نظام کلامی جامع شیعی در نیمه دوم سده چهارم ادامه یافت. دوران یاد شده را باید دوره فترت و انزوای مدرسه کلامی امامیه دانست.

خلاء پژوهشی مربوط به حدود سال‌های 180 ق مصادف با افول کلام امامیه در مدرسه کوفه، تا حدود 360 ق مصادف با شکل‌گیری مدرسه بغداد، موجب بدگمانی‌های زیادی درباره کلام امامیه شده است تا جایی که برخی استقلال کلام امامیه را در این دوره زیر سؤال برده‌اند. البته رسالت این اثر پژوهشی فراتر از پاسخ به این پرسش است که آیا اساسا متکلمانی از امامیه در این دوره حضور داشتنه‌اند یا نه.

در این پژوهش به بررسی و تبیین چگونگی امتداد جریان‌های مدرسه کوفه و همچنین نحوه شکل‌گیری جریان‌های نوظهور و در نهایت ارتباطات و تعاملات این جریان‌ها با یکدیگر، در سه حوزه اصلی بغداد؛ بصره و خراسان ـ ماوراء النهر تا دوره شکل‌گیری کلام امامیه (حدود 360 ق) در مدرسه بغداد با محوریت شیخ مفید پرداخته شده است.

این اثر می‌تواند تکمیل کننده آثاری باشد که در حوزه مدرسه کوفه، قم و بغداد در دوره‌های نخستین و دوره‌های میانه در دهه‌های اخیر انجام شده‌اند. زیرا این دوره تاریخی از کلام امامیه، آشکار مورد غفلت قرار گرفته است.

در پژوهش پیش رو تنها به جریان‌های فکری امامیه پرداخته شده و بازه زمانی آن نیز میانه مدرسه کلامی کوفه و مدرسه کلامی با محوریت شیخ مفید است که تقریبا دهه‌های پسینی سده دوم هجری تا نیمه دوم سده چهارم هجری را در بر می‌گیرد. قلمرو جغرافیایی این رساله نیز شامل سه منطقه بغداد، بصره و خراسان ـ ماوراء النهر است.

درباره پیشینه این اثر باید گفت که در مقطع زمانی میان مدرسه کوفه، یعنی سال‌های حدود 180 ق و برآمدن مدرسه بغداد با محوریت شیخ مفید در سال‌های حدود 360 ق، به دلیل این رویکرد عمومی که در آن دوره، عملا امامیه به محاق رفته بود و جایگاه متمایز خود را از دست داده بود، در حوزه مطالعات مربوط به جریان‌شناسی تفکر امامیه آثار پژوهشی چندانی مشاهده نمی‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: جریان‌شناسی فکری امامیه در بغداد

فصل دوم: جریان‌شناسی فکری امامیه در بصره

فصل سوم: جریان‌شناسی فکری امامیه در خراسان و ماوراء النهر

کتابنامه

نمایه اعلام