معرفی کتاب

دانشنامه یا معادل عربی آن، دایرة المعارف، به کتابی گفته می شود که به ترتیب الفبایی یا موضوعی، درباره ی رشته یا رشته هایی از دانش بشری، اطلاعاتی را به طور فشرده و روشمند در اختیار خوانندگان می گذارد. در گذشته یک دانشنامه را یک نفر و بیشتر به عنوان متن درسی می نوشت، ولی در دوره ی معاصر این نوع کتاب های مرجع را نهادها به صورت گروهی تدوین می کنند. دانشنامه نگاری مدرن، مولود جهانی است که در آن از یک سو، سواد مردم افزایش یافته و اطلاعات به صورت انبوه در اختیار علاقمندان قرار می گیرد و از سوی دیگر مردم برای به دست آوردن معلومات فرصتی اندک داشته و به انتقال سریع و دسته بندی شده ی آن نیاز دارند. تاریخ دانشنامه نگاری به دو هزار سال قبل می رسد، ولی نگارش آن به سبک مدرن کمتر از سیصد سال عمر دارد. دایرة المعارف فرانسه نخستین اقدام جدی و بلند پروازانه درسنت دانشنامه نویسی بود. دانشنامه بزرگ بریتانیا نیز به عنوان یکی از دانشنامه های مهم جهان در اسکاتلند منتشر شد. در زبان فارسی نیز دانشنامه ی علایی تألیف بوعلی سینا و شاگردش ابوعبید جوزجانی وجود دارد. عنوان دانشنامه نیز از همین اثر به میراث مانده است. در یک قرن حاضر دانشنامه های مشهور و معتبری به زبان فارسی در کشورهای ایران، تاجیکستان و هند به چاپ رسیده است. اولین تجربه ی دانشنامه نویسی در افغانستان به سال های 1328 تا 1348 ش باز می گردد. در این سال ها جمعی از مؤلفان و محققان در محور «انجمن دایرة المعارف» گرد آمدند و کار ارزشمند آریانا دایرة المعارف را بنا نهادند. آریانا دانشنامه ای عمومی بود و در شش جلد به زبان فارسی نوشته شد و همزمان به زبان پشتو نیز ترجمه شد.

دانشنامه ی قومی از جهاتی بخشی از دانشنامه ی عمومی به شمار می رود و در آن مجموعه معلوماتی در حوزه ی تاریخ، فرهنگ، جغرافیا و شیوه ی زندگی یک قوم ارائه شده است. در این نوع دانشنامه به جای پرداختن به موضوعات عام، سوژه ی مدخل ها و موضوعات، مربوط به یک گروه قومی خاص است. «دانشنامه ی هزاره» از این لحاظ مرجعی است که با رویکرد دانشنامه های عمومی تدوین شده، اما اطلاعاتی را درباره ی فرهنگ، طوایف، تاریخ، جغرافیا، جمعیت، آداب و رسوم، میراث فرهنگی، شخصیت ها و رویدادها و وقایع مرتبط با قوم هزاره ارائه می کند.

ایده ی نگارش دانشنامه ی اقوام افغانستان و به خصوص قوم هزاره، به چند دهه پیش باز می گردد. اولین بار این ایده در محافل فرهنگیان مهاجر افغانستان در ایران مطرح شد و طرحی نیز برای آن تهیه شد. اما به هر دلیلی این اقدام از حد طرح فراتر نرفت. بعدها کارهای مشابهی نیز انجام شد که آن ها هم در همان مراحل اولیه به دلایلی متوقف شدند. اما طرح کنونی که شروع آن به سال 1391 ش باز می گردد نخستین فعالیت خود را در کابل آغاز کرد. این طرح با پیگیری های دوام دار و مشورت های متعدد از مؤلفان و پژوهشگران در افغانستان، ایران و اروپا پیش برده شد و همزمان تلاش های پیوسته برای جذب حمایت های مالی و تهیه ی بودجه ی اولیه را به همراه داشت. تا اینکه سرانجام در سال 1393ش با راه اندازی دفتر و مشخص شدن ساختار مدیریتی و علمی دانشنامه، گام های عملی برای گردآوری منابع، شناسایی مدخل ها، تدوین شیوه نامه و مدخل نگاری برداشته شد. در این دانشنامه به تمام قوم هزاره اعم از شیعه و سنی و همچنین، بیات ها و قزلباش ها، که در زیستگاه، فرهنگ و عرف مشترکات بسیاری با هزاره ها دارند پرداخته می شود، فارغ از گرایش ها و تمایلات سیاسی و ایدئولوژیک. قلرو کاری دانشنامه به هزاره های افغانستان محدود نبوده و برای مثال به هزاره های پاکستان، خاوری های ایران و هزاره های فرارود نیز پرداخته می شود. این دانشنامه می تواند راهنمای خوبی برای پژوهش گران و دانشجویان علاقمند به موضوعات قوم شناسی، به خصوص موضوعات مربوط به هزاره شناسی نیز باشد.