معرفی کتاب

یکی از شاخصه های دموکراسی وجود نهاد ها و سازمان هایی است به منظور فراهم کردن بستری مناسب برای مشارکت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مردم در تعیین سرنوشتشان. از جمله مهم ترین این نهادها مجالس قانون گذاری است که مردم از طریق انتخابات، نمایندگان خود را انتخاب می کنند. این مجالس با وضع قوانین و مقررات و نظارت بر حسن اجرای آن، از مهم ترین نهادهای سیاسی هر کشوری محسوب می شود.

به طور کلی، حد فاصل و وجه ممیزه جوامع انسانی از غیر آن در قانون مندی آن نهفته است. از این روست که بی قانونی و بی ضابطگی در ادبیات عامیانه به «قانون جنگل» تعبیر می شود. وضع مقررات و قوانین یا پایبندی به آن از بدو برپایی تمدن بشری وجود داشته است هرچند که این مقررات و ضوابط متناسب با عرف جوامع با یکدیگر تفاوت ها و تشابهاتی داشته، لیکن در قرون جدید نهاد مجلس به عنوان مهم ترین نهاد در وضع قانون جلوه گر شده است. وجه ممیزه دیگر جوامع انسانی حضور و مشارکت مردم در امور مربوط به خود می باش که هرچند در حدود و ثغور آن در جوامع مختلف تفاوت ها و تشابهاتی داشته لیکن در قالب مفاهیمی چون مشروعیت و مقبولیت در همه جوامع و حکومت ها مورد توجه بوده است. با طلوع خورشید اسلام نقش مردم در حکومت تحت عنوان «بیعت» از صبغه بیشتری برخوردار گردید. شور و مشورت با مردم و صاحب نظران، از مفاهیم کلیدی فرهنگ اسلامی تلقی می شود کما اینکه ضابطه مند بودن و قانون مندی نیز از اهمیت زیادی برخوردار است.

مشارکت مردمی و نهاد قانون گذاری در طول تاریخ با فراز و نشیب هایی روبرو بوده و با توجه به ارتباط آن با مفهوم «عدالت» که برقراری آن هدف اصلی حکومت ها تلقی می شود، دستخوش تحریف ها و بی اعتنایی از سوی حاکمان زورمدار و مستبد شده است. بزرگ ترین دستاورد مبارزات سیاسی دوره قاجار که به نهضت مشروطه انجامید، تشکیل مجلس شورای ملی بود. اهمیت این نهضت و دستاورد مهم آن یعنی مجلس به گونه ای است که برخی محققان از این رخداد به عنوان نقطه عطف تاریخ معاصر ایران یاد می کنند و تاریخ معاصر را به قبل و بعد مشروطه تقسیم کرده اند. 

اما تلاش های اولیه برای ایجاد مجلس شورا در ایران توسط کسانی صورت گرفت که از اروپا دیدن کرده و نظام های پارلمانی غرب را مشاهده کرده بودند. آنان چون شاهد نظام خود کامه در ایران بودند خواستار تغییراتی در سیستم حکومت داری به سبک غربی شدند. در نتیجه مبارزات اقشار مختلف و حضور گسترده مردم به پیشتازی رهبران دینی سرانجام فرمان مشروطیت را توسط شاه صادر نمود. از نتایج بلافصل انقلاب مشروطه، تشکیل مجلس شورای ملی به عنوان یکی از مهم ترین نهادهای دموکراسی بود. ولی چون انقلاب مشروطه نتوانست در ایران به طور کامل به اهداف خود دست یابد شرایط برای تسلط حکومت خودکامه رضاشاه فراهم شد و به تبع آن مجالس قانون گذاری به عنوان میراث انقلاب مشروطه در خدمت سیاست های  رژیم پهلوی درآمد و به تدریج از اهداف اولیه خود فاصله گرفت. از این رو با گذشت زمان شکاف بین مجلس مردمی و مجلس فرمایشی بیشتر شد. نهاد مجلس از ابتدای تأسیس خود در ایران با موانعی روبرو بوده که نتوانسته اهداف اصلی از برپایی آن را جامه عمل بپوشاند. مهم ترین این موانع دخالت های داخلی و خارجی بوده است، از این رو گزینش و انتخاب نمایندگان حقیقی مردم در تمامی ادوار با مشکلاتی مواجه شده است. ه

مطابق قانون اساسی مشروطه، مجلس سنا در کنار مجلس شورای ملی حق قانون گذاری یافت که لایحه انتخابات آن به تصویب مجلس شورای ملی رسید. مطابق قانون اساسی، نمایندگان مجلس شورا و سنا از حق تحقیق و تفحص در تمامی امور مملکتی برخوردار بوده و انعقاد عهدنامه ها و واگذاری امتیازات از وظایف مجلس تلقی گردید.

از مهم ترین ادوار مجالس قانون گذاری ایران، مجلس دوره بیست و یکم شورای ملی است که در میان ادوار قانون گذاری جایگاه خاصی دارد چرا که پس از فترتی دو سال و نیمه تشکیل شد. شاه برای مشروع جلوه دادن اصلاحات مورد نظر در صدد برگزاری انتخابات دوره بیست و یکم مجلس شورای ملی برآمد. همچنین در این زمان شرایط جامعه به گونه ای بود که عرصه بر روحانیون، مردم و نیروهای سیاسی که خواهان اصلاح کشور بودند، تنگ شده بود که تا حدی که به دستگیری آیت الله خمینی(ره) و قیام 15 خرداد سال 42 منجر شد. در نتیجه یکی از تصمیمات علما و روحانیون در اعتراض به دستگیری و زندانی شدن امام، تحریم انتخابات دوره بیست و یکم مجلس شورای ملی و چهارمین دوره مجلس سنا بود. یه این قرار، مجلس بیست و یکم به دلایل زیر حائز اهمیت و متمایز از دیگر مجالس می باشد:

1- تنها مجلسی است که تا پیش از انقلاب انتخابات آن با تحریم مراجع و علمای روحانی مواجه گردیده است.

2- اولین مجلسی است که زنان در آن حق انتخاب و نیز کاندیدا شدن یافتند.

3- ویژگی مهم آن ترکیب جدید نمایندگانش بود که نزدیک به 80 % افراد برای نخستین بار به مجلس راه یافتند.

4- لایحه اعطای مصونیت قضایی به مستشاران آمریکایی در این مجلس به تصویب رسید.

بر این اساس، نحوه و چگونگی انتخابات این مجلس، شناخت ترکیب نمایندگان و اینکه چه افراد یا گروه های سیاسی - اجتماعی در انتخابات آن به ایفای نقش پرداختند و چگونگی و علل مواضع گروه های سیاسی به ویژه روحانیت در جریان انتخابات و مصوبات مجلس بیست و یکم و نیز مهم ترین مصوبات و مواضع مجلس در برابر تحولات سیاسی زمانه در عرصه داخلی و خارجی، از مسائل و پرسش هایی است که این پژوهش می کوشد تا به بررسی آن ها بپردازد.

ساختار کلی این کتاب در چهار فصل با عناوین زیر تنظیم شده است:

فصل اول: مدخل تاریخی ( مروری بر مهم ترین رویدادهای سیاسی ایران از کودتای 28 مرداد 1332 تا پایان مجلس بیست و یک مهر 1346)؛ این فصل در قالب سه گفتار نقاط عطف تاریخی این دوره ی زمانی را پوشش می دهد. 

فصل دوم: فرآیند انتخابات، فعالیت های انتخاباتی و مواضع و گروه های سیاسی. این فصل در پنج گفتار نقش احزاب دولتی مردم و ملیّون، کانون مترقی، گروه هایی از زنان، کنگره آزادزنان و آزاد مردان به ویژه نقش شاه و دولت آمریکا در انتخابات را مورد بررسی قرار داده است.

فصل سوم: ترکیب نمایندگان، فراکسیون ها و کمیسیون های مجلس، که در سه گفتار آمده است. 

فصل چهارم: مصوبات، مواضع و عملکرد مجلس بیست و یکم و واکنش های روحانیون که در قالب سیزده گفتار تنظیم شده است.