معرفی کتاب

دو قرن هفتم وهشتم هجری در تاریخ ایران بسیار حائز اهمیت است. زیرا سرزمین پهناور ایران در این دوران پرآشوب، عرصه ی تاخت و تازهای ویرانگر مغولان و اعقاب چنگیزخان شد. اگرچه آسیب ها و خسارت های فراوانی بر پیکر ایران و ایرانی وارد آمد، اما شعله های فرهنگی و ادبی به خاموشی نگرایید؛ و ماحصل آن ظهور بزرگانی شد همچون خواجه حافظ شیرازی. در این دوران، بستر آشفته اوضاع اجتماعی زمینه ساز شکوفایی منظومه هایی عرفانی آمیخته به نکات تربیتی و اجتماعی شد. در میان گویندگان پهنه ادبی ایران، دو تن در غزل سرایی گوی سبقت از دیگران ربودند: سعدی (افصح المتکلمین) و حافظ که بعدها به «لسان الغیب» مشهور شد. حافظ توانست با استفاده از ادبیات و معانی قرآنی، بهره گیری از عرفان ایرانی - اسلامی و همچنین با به کارگیری هنرمندانه از ذخایر ادبی پیشینیان، خود را در قلب ادبیات ایران بنشاند. او نه تنها بر سخنگویان فارسی زبان بعد از خود تأثیر عمیقی گذاشت، بلکه اندیشمندان و ادیبان بزرگ و برجسته اروپایی را نیز از دریای معنا و ادب خود بی بهره نگذاشت. حافظ دست به آفرینش غزلیاتی زد که می توان آن را اوج شعر کلاسیک ایرانی دانست. روانی و سلاست غزلیات حافظ از یک سو و چند بعدی بودن آنها از سوی دیگر، شعر وی را در لفظ و معنا به اوج رساند. از ویژگیهای بارز حافظ که مختص اوست و هیچ شاعر دیگری در آن با او برابری نمی کند، آن است که جذب کننده رنگ و بوی همه برجستگان و شاعران پیش از خود است؛ در عین حال شخصیت و هویت یگانه خود را از دست نمی دهد. از ویژگیهای کلام حافظ آن است که معانی بلند حکمی و عرفانی را در موجزترین و روان ترین ابیات گنجانده و با جادوی سخن و سحر بیانی که مختص اوست، اندیشه و شعر خود را شکوهمند و جاویدان ساخته است. بی تردید حافظه با حوصله ی تمام به تراش شعرهای زمردگون خود می پرداخت و در مراحلی به تغییراتی دست می زد. شعرهای او معرفت حکیمانه دارند که بسیار روان و زیبا به هم آمیخته شده اند. او عامدانه تلاش می کرد غزلیاتش را هرچه بیشتر در ابهام، ایهام و تلمیح در پیچد تا منظور نهایی خود را به سادگی در دسترس همگان قرار ندهد. اگرچه حافظ فیلسوف نبود و اسلوب فلسفی نداشت، اما از دیوان او چنین استنباط می شود که اشراف کاملی بر علوم زمانه ی خود و از جمله فلسفه داشت و زیر و بم مکاتب زمانه ی خود را به خوبی می شناخت. از همین رو می توان عصاره فکر فلسفی و اندیشه های کلامی را در جای جای غزلیات او به روشنی دید. حافظ شاعری است که می توان او را چکیده و عصاره ی فرهنگ ایرانی - اسلامی خواند که در روح ایرانی تجلی یافته است. او قدرتی دارد که کهنگی بردار نیست و از این رو از چند قرن پیش مردمی ترین و پر مخاطب ترین شاعر ایرانی بوده و هست و از همین رو بیش از صدها بیت و مصرع از دیوان او به صورت ضرب المثل، در بین مردم به کار می رود. او همچنین آزاداندیشی است که باکی از پشت پا زدن به باورها و اعتقادات عمومی ندارد و مرغ روح خود را از مسجد تا میخانه به پرواز در می آورد. او نگران دین و شریعت رسمی زمانه اش نیست، به همین جهت گاهی دل به هوای دین نیاکان خود می دهد و از زردشت نیز یادی می کند. او خود را در چهارچوب تنگ طریقت ها و مذاهب زمانه محصور نمی کند و بسته به شرایط به نیکی از شریعت های مختلف بهره هایی دلخواه می برد.

کتاب حاضر در مقام ادب شناسی و حافظ پژوهی، زندگی حافظ را از میان چهار تاریخ و بیست و سه تذکره جمع و تدوین کرده است. نویسنده یک زندگینامه بی سابقه بر مبنای آن منابع نیز به قلم خود نوشته و عرضه داشته است که مرجعی معتبر و ارزشمند و روشن و روشنگر برای دوستداران حافظ و ادب فارسی است. باور نویسنده کتاب بر آن است که گرچه دیوان حافظ بهترین راه شناسایی شخصیت خواجه حافظ است اما به دلیل چند پهلویی و چند بعدی بودن اشعار و غزلیات موجود که خود برخاسته از شخصیت چند وجهی خواجه است، دست یابی به منابع تاریخی و تذکره هایی که حول شخصیت و شعر حافظ سخن گفته اند، از اهمیت ویژه ای برخوردار بود که نباید از مراجعه به آنها غفلت می شد. هرچند منابع تاریخی و تذکره ها از مطالبی درست و استوار که بتوان در پرتو آن به جزئیات زندگی هفتاد و چند ساله ی حافظ دست یافت تهی بودند؛ اما به ناچار باید با پیوند و ترمیم و عرضه ی دانسته ها به یکدیگر، به طرحی از زندگی حافظ دست پیدا می کرد. با این وجود روشن است که برخی از وجوه زندگی او همچنان مبهم باقی بماند. بنابراین در این نوشتار، ابتدا منابع تاریخی دوران حافظ که سخنی از او به میان آورده اند، بررسی شده اند و سپس همین روش در تذکره ها عملی شده است. ترتیب آوردن مطالب منابع تاریخی و تذکره ها با لحاظ اولویت زمانی هر اثر صورت پذیرفته است.

عناوین فصل ها:

فصل اول: زندگانی حافظ بر پایه منابع تاریخی و تذکره ها

فصل دوم: حافظ در تواریخ

فصل سوم: حافظ در تذکره ها