معرفی کتاب

سده های دهم و یازدهم هجری در تاریخ شیعه اهمیت ویژه ای دارد. این بازه ی زمانی مقارن با پیدایی مهم ترین و تأثیرگذارترین حکومت شیعی در سرزمین ایران است. در سده ی دهم هجری، صفویان توانستند حکومت مقتدری بنیان گذارند و تشیع را مذهب رسمی آن گردانند. اقتدار سیاسی این حکومت در طی حدود 250 سال باعث گسترش فزاینده ی این مذهب در ابعاد مختلف و تحقق شوکت تشیع پس از یک دوره ی طولانی انزوا و تقیه گردید. در واقع صفویان در آستانه ی سده ی دهم، پس از یک دوره جنگ های متهورانه حکومتی را بنیان گذاشتند که به لحاظ اقتدار توانست با حکومت های مقتدری چون امپراطوری عثمانی هماوردی کند. صفویان موفق شدند مرزهای ایران را به حدود سرزمین ایران بزرگ در دوره ی ساسانیان برسانند و با از بین بردن حکومت های ملوک الطوایفی حکومت متحد و یکپارچه ای در سراسر ایران بنیان گذارند که رسمیت و گسترش مذهب تشیع نه تنها شعار بلکه عنصر مقوم حکومت آنان بود. به همین دلیل پادشاهان صفوی دلبستگی عمیقی به تبلیغ و رواج مذهب شیعه داشتند و از هیچ گونه حمایت مادی و معنوی برای آن دریغ نمی کردند. این حمایت ها زمینه ساز پیدایی ساختار مستحکمی برای نهاد دینی گردید که به نوبه خود نظام اندیشه ای و همچنین اندیشمندان شیعی را گسترش و پرورش می داد. از سوی دیگر تضارب آراء و تکاپوهای فکری در این دوران مکاتب و مدارس مختلفی را در بین عالمان شیعی به وجود آورد که، به فراخور، آثار فرهنگی ویژه ای را پدید آوردند.

بررسی تحولات تاریخی دو سده ی 10 و 11 هجری نشان می دهد سه دوره تقریبا متمایز در این بازه قابل تشخیص است که ویژگی های سیاسی - فرهنگی متفاوتی بر آن حاکم است. با اندکی تسامح می توان به این نتیجه رسید که در هر یک از این سه دوره یکی از مکاتب فکری یاد شده غالب و حاکم بوده است. جستار حاضر نیز تفاسیر شیعی سده های 10 و 11 هجری را در قالب سه دوره بر اساس تحولات تاریخی هر یک از دوره ها معرفی می کند. در هر دوره، یک اثر تفسیری شاخص وجود داشته است که ویژگی های الگوواره ی غالب آن دوره را نشان می دهد و تفاسیر دیگر تقریبا از آن تأثیر پذیرفته اند.

روی هم رفته، یک مقدمه و سه بخش این جستار را سامان داده است:

بخش اول: دوران پیدایی و شکل گیری صفویان

بخش دوم: دوران رشد و شکوفایی (996-1038 ه)

بخش سوم: دوران ثبات و آرامش صفویان