معرفی کتاب

نگاهی به کتاب سی و پنج عالم

نیره خدادادشهری[1]

کارشناس ارشد مطالعات آرشیوی دانشگاه الزهراء

موسوی‌نژاد، سیدمحمدعارف؛ سی و پنج عالم (از عالمان تأثیرگذار افغانستان در سده اخیر)؛ قم: مجمع ذخائر اسلامی؛ مؤسسه تاریخ علم و فرهنگ. 359 صفحه، 1393.

اشاره

بشر در طول تاریخ دارای ستارگان فروزان و مشعل‌دارانی بوده تا آدمی بر جهالت و تاریکی فایق آمده و با پرورش عقل و خرد، خویشتن را از نادانی و جهالت رهانیده، به اوج قله رفیع کرامت قدم بگذارد. طلایه‌داران این منظومه فروزان، پیامبران الهی و جانشینان پاک‌سرشت و معصوم آنها هستند. در صف بعد میراث‌داران آنها، یعنی عالمان دینی هستند که در دانش و سلوک، قدم در جای پای آنها می‌گذارند و مسیر پر رمز و راز آنان را می‌پیمایند و با ترویج فرهنگ اصیل و ناب اسلامی، بسیاریشان در این مسیر، با نثار جانشان، شجره طیبه ولایت و امامت را احیاء نموده، در دفاع و پاسداری از حریم اسلام ناب محمدی، تا پای شهادت پیش رفته و می‌روند. علما و دانشمندانی که در دوران حیات خویش بر تاریخ تشیع پرتو افکنده و بر معنویت، دانش و فرهنگ بشر تأثیرگذار بوده‌اند و خواهند بود.

در روایات معصومین(ع) نیز جایگاه والایی برای عالمان دین ذکر شده است. پیامبر گرامی اسلام(ص) علما و دانشمندان امت خویش را بسان پیامبران بنی‌اسرائیل دانسته است[2] و نیز از آن حضرت نقل شده که فرمود: «فقیهان، امانت‌داران پیامبران هستند».

کمترین پاسداشت از مقام شامخ عالمان دین معرفی و شرح حال زندگی پربار آنها برای نسل‌های بعدی است.

دایرة‌المعارف فارسی زندگینامه (بیوگرافی) را این چنین تعریف می‌کند: «تاریخ زندگی یا دوره‌ای از زندگی شخص در حدود اطلاعاتی که نویسنده از احوال وی داشته است ... زندگینامه را ترجمۀ حال نیز می‌گویند و آن را کارنامه نیز می‌توان گفت. صاحب ترجمه کسی است که ترجمۀ حال او را می‌نویسند. اگر نویسنده و صاحب ترجمه یکی باشد، زندگینامه را اوتوبیوگرافی خوانند و آن تا حدّی عبارت است از خاطرات و یادداشت‌های شخصی».[3]

هر چند زندگی‌نامه دستی در تاریخ و دستی در داستان دارد، اما از هر دوی آنها مستقل است. سرهارولد نیکلسون می‌نویسد: «زندگی‌نامه باید تاریخ باشد، بدین معنی که باید دقیق و تصویرگر شخص در رابطه با روزگار خودش باشد. زندگی‌نامه باید فرد را با همه مراتب خصلت آدمی توصیف کند و نه صرفاً به ارائه یک نوع فضیلت، یا شرارت بسنده نماید».

در این نوشتار درصدد هستیم با معرفی و تحلیل مطالب کتاب سی و پنج عالم، از سویی با محتوای ارائه‌شده در این اثر آشنا شویم و از سویی دیگر سایر آثار مشابهی که در این زمینه در ایران منتشر شده را واکاوی کنیم.

معرفی نویسنده

سیدمحمدعارف موسوی‌نژاد در سال 1363 در شهرستان مالستان ولایت غزنی افغانستان در خانواده مذهبی چشم به جهان گشود. غزنی در سال 2013 «پایتخت فرهنگی جهان اسلام» معرفی شده است. وی به علت نبود مدارس جدید در منطقه، تحصیلات را در مکتب‌خانه شروع کرد و در سال 1373 راهی حوزه علمیه جعفریه المیتو شد. اواخر سال 1379 به قم مهاجرت کرد و تا پایه ششم حوزه را به صورت آزاد فراگرفت. وی همچنین تحصیلات خود را به صورت آکادمیک دنبال کرد و موفق به اخذ مدارک دیپلم ادبیات، کارشناسی و کارشناسی‌ارشد رشته تاریخ اسلام از جامعه المصطفی شد. در کارنامه علمی ایشان تعداد زیادی فهرست نسخ خطی، بازنویسی و احیاء اسناد، تصحیح متون و ... به چشم می‌خورد که نشان از تلاش‌های علمی آقای موسوی‌نژاد دارد. هر چند در حوزهٔ نگارش شرح‌حال و سرگذشتنامه، این اثر اولین تجربه ایشان است، اما نگارش کتاب سی و پنج عالم جرقه‌ای برای موضوع پایان‌نامه ارشد وی شد. موسوی‌نژاد از پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خود با موضوع «عالمان افغانی دفن‌شده در قم» در پاییز 1394 دفاع کرد.

اثر حاضر به مناسبت برگزاری همایش بین‌المللی میراث مشترک ایران و عراق[4] و به سفارش دبیرخانهٔ همایش تألیف و توسط نشر مجمع ذخائر اسلامی در قم منتشر شده است.

معرفی اثر

سی و پنج عالم عنوان کتابی است که در آن سرگذشتنامه و شرح حال سی‌و‌پنج نفر از عالمان تأثیرگذار افغانستان در سده اخیر گرد هم آمده است.

مؤلف در مقدمه دربارهٔ دشواری این کار چنین می‌نویسد: «این کار به دلایلی سخت می‌نمود. یکی اینکه نگارنده این سطور در این زمینه کاری انجام نداده بودم. دلیل دوم اینکه راجع به افغانستان منبع اندک است و مشاهیر و بزرگان این مرز و بوم ناشناخته مانده‌اند. سوم اینکه زمان کافی برای این کار در اختیار نبود. ابتدا تصمیم بر آن بود که صد تن از عالمان و بزرگان افغانستان در این اثر معرفی شود و سعی هم بر این بود که افرادی که تاکنون در جایی معرفی نشده و گمنام مانده‌اند، شناسانده شوند. لیستی از افراد نیز تهیه شد، اما ...».

همان‌طور که ذکر شد، در این اثر سرگذشتنامه 35 نفر از عالمان افغانی آورده شده است. به عبارت دیگر این اثر از 35 بخش مجزا تشکیل شده است. در هر بخش ابتدا تصویری از عالم آورده شده، سپس نام خانوادگی، نام، سال تولد و وفات (چنانچه عالم از دنیا رفته باشد)، محل تولد و وفات ذکر شده است. سپس شرح حال عالم در چند صفحه نقل شده و نویسنده سعی کرده که سرگذشتنامه را بخش‌بندی کند تا مطالعه آن آسان‌تر شود. برای مثال تحصیلات، آثار، مهاجرت به ایران، فعالیت‌های علمی، فرهنگی، اجتماعی و ... بخش‌های مختلف هر سرگذشتنامه را تشکیل می‌دهند. در نهایت نیز منابع مورد استفاده در هر بخش و تصاویر مختلفی از علما، اجازه‌نامه‌های ایشان، تقریظ علما و مراجع بزرگ بر آثار آنها و ... آورده شده است.

اسامی سی‌و‌پنج عالمی که در این اثر شرح حال آنها عرضه شده عبارت است از: سیدحسن احمدی‌نژاد بلخی، سیدعلی بابااحمدی، سیدمحمدعلی احمدی، محمدامین افشار، محمدعلی انصاری مالستانی، محمدامین براتی، سیداسماعیل بلخی، سیدمحمدعیسی جوادی غزنوی، میرسیدعلی حجت، سیدحسین حسینی، حسین حیدربیگی، سرور دانش، علی جمعه رضایی، حیدرقلی سردار کابلی، حسین شفایی، احمدعلی صادقی، محمدهاشم صالحی ترکمنی، سیدموسی صدر، عبدالحکیم ضیاء شیرداغی، سیدمحمد علم الهدی نقوی کابلی، سیدحیدر علوی‌نژاد بلخی، سیدابوالحسن فاضل بهسودی، محمداسحاق فیاض، سیدفضل‌الله قدسی، محمدآصف محسنی، عزیزالله محقق غزنوی، قربانعلی محقق کابلی، محمدعلی مدرس افغانستانی، حیدرعلی مدرسی بهسودی، سیدمحمدحسن مرتضوی بلخایی، عبدالعلی مزاری، امان‌الله میرزایی، سیدمحسن موسوی، سیدمحمدسرور واعظ بهسودی و سیدحسین هاشمی ارزگانی.

زندگی‌نامه‌ها را از دیدگاه‌های گوناگون می‌توان بررسی کرد. به طور معمول زندگی‌نامه‌ها را از هشت منظر مختلف می‌توان بررسی نمود که در ادامه مبحث این اثر را مورد واکاوی قرار می‌دهیم.

1. از نظر تلقی و برداشت زندگی‌نامه‌نویس: از این دیدگاه اثر حاضر اثری روایی است و نه تفسیری. در زندگی‌نامه روایی نویسنده تنها به بیان شرح حال صاحب ترجمه قناعت می‌کند و کمتر به تشریح آثار و احوال او به صورت نقادانه می‌پردازد.
2. از نظر تألیف: از این منظر این اثر یک بیوگرافی است و نه اتوبیوگرافی (زندگی‌نامه خودنوشت)؛ چون شخص دیگری به شرح حال افراد می‌پردازد. هر چند بعضی از شرح حال‌ها از خود علما دریافت شده یا طی مصاحبه حضوری گردآوری شده، ولی با یک قلم بازنویسی شده است.
3. از نظر دامنه: زندگی‌نامه‌ها از نظر دامنه به دو دسته عمومی و اختصاصی تقسیم می‌شوند که این اثر همان‌طور که از محتوای آن مشخص است، زندگی‌نامه‌ای اختصاصی است؛ زیرا نویسنده هم محدودیت زمانی و هم محدودیت جغرافیایی و موضوعی برای آن قائل شده است.
4. از نظر تعداد شرح حال: از این منظر زندگی‌نامه‌ای جمعی و گروهی است.
5. از نظر سطح: از نظر سطح یا گستره زندگی‌نامه‌ها به دو دسته جامع و گزیده تقسیم می‌شوند. از این نظر با اثری گزیده و نه جامع روبرو هستیم.
6. از نظر زمان: از این دیدگاه زندگی‌نامه‌ها به دو گروه جاری و گذشته‌نگر تقسیم می‌گردند. زندگی‌نامه جاری حاوی شرح حال کسانی است که زنده‌اند و زندگی‌نامه‌های گذشته‌نگر حاوی شرح حال کسانی است که روزگار آنها سرآمده و اطلاعات گردآوری شده درباره آنها کمتر در معرض تغییر است. این اثر به دلیل آنکه سرگذشت علمای افغانی در سده اخیر را در بردارد، از نظر زمانی هم جاری و هم گذشته‌نگر است.
7. از نظر مکانی: از این نظر مکانی یا جغرافیایی با اثری ملی روبرو هستیم.
8. از نظر تنظیم: بیشتر زندگی‌نامه‌های گروهی به صورت الفبایی تنظیم می‌شوند، این روش از اوایل قرن سوم مرسوم شده است. این اثر نیز از شیوه الفبایی جهت تنظیم محتوا بهره برده است.

پس می‌توان گفت که با اثری روبرو هستیم که از نظر تلقی، روایی؛ از نظر تألیف، بیوگرافی؛ از نظر دامنه، اختصاصی؛ از نظر تعداد شرح حال، جمعی و گروهی؛ از نظر گستره، گزیده؛ از نظر زمان، جاری و گذشته‌نگر؛ از نظر مکان، ملی و به صورت الفبایی تنظیم شده است.

مقایسه اثر با سایر منابع مشابه

قطع به یقین با بررسی آثاری که به سرگذشتنامه عالمان و اندیشمندان دینی پرداخته‌اند، شرح حال عالمان افغانستان نیز ارائه شده است، اما در این مجال تنها قصد داریم به معرفی آثاری بپردازیم که در ایران با موضوع سرگذشتنامه علمای افغانستان منتشر شده‌اند.

در این میان دو اثر بسیار شاخص و چشمگیر است که در ادامه ضمن معرفی این آثار، وجود افتراق و اشتراک آنها با کتاب سی و پنج عالم بررسی می‌شود.

مشاهیر تشیع در افغانستان عنوان کتابی است که توسط عبدالمجید ناصری داوودی در سه جلد منتشر شده است. این اثر در سال 1390 در قم توسط مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص) انتشار یافته است. در این اثر سرگذشتنامه بیش از 280 نفر از مشاهیر تشیع در افغانستان گردآوری شده است. روش تنظیم مطالب این کتاب الفبایی است. فاقد نمایه و تصویر است که از کاستی‌های این اثر به شمار می‌رود و شرح حال هر کدام از مشاهیر در دو تا پنج صفحه آورده شده است.

این کتاب نیز دقیقاً مانند کتاب سی و پنج عالم، اثری روایی، بیوگرافی، اختصاصی، گروهی، گزیده، جاری و گذشته‌نگر، ملی و الفبایی است، اما گستره این اثر بسیار بیشتر از کتاب سی و پنج عالم است. هر چند در کتاب سی و پنج عالم نیز نویسنده سعی در جمع‌آوری سرگذشت‌هایی داشته که تا کنون منتشر نشده است که این هدف خود بر ارزش کار می‌افزاید.

عالمان شیعه غزنی عنوان کتابی است که در سال 1393 توسط قربانعلی فصیحی غزنوی و علی‌مدد شریفی نگاشته شده و در تهران توسط انتشارات عرفان منتشر شده است. در این اثر بیش از 110 نفر از عالمان شیعه غزنی معرفی شده‌اند. روش تنظیم مطالب این کتاب الفبایی است. فاقد نمایه و دارای تصویر عالمان است و شرح حال هر کدام از عالمان نیز نهایتاً در سه صفحه ارائه شده است.

تنها تفاوت این اثر با کتاب سی و پنج عالم و مشاهیر تشیع در افغانستان این است که از نظر مکانی ملی محسوب نمی‌شود، بلکه از نظر جغرافیایی به محلی خاص محدود شده است که کار نویسندگان از جهتی برای گردآوری مطالب آسان‌تر می‌شود. این اثر نیز گستره بیشتری نسبت به کتاب سی و پنج عالم دارد.

مزایا و کاستی‌های اثر

تألیف آثار مرجع مانند سرگذشتنامه‌ها، سختی‌های خاص خود را دارد. در این بخش مزایا و کاستی‌های این اثر را از نظر می‌گذرانیم.

از مزایای این اثر می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. این اثر به زبان ساده و نثری روان نگارش یافته است. علاوه بر این طراحی و صفحه‌آرایی این اثر زیبا و شکیل است و اغلاط املایی و تایپی در آن بسیار کم است.
2. منابع مورد استفاده برای نگارش شرح حال علما در پایان هر سرگذشتنامه ذکر شده که استفاده از فهرست منابع را آسان‌تر کرده و منابع مورد استفاده به صورت کلی در پایان کتاب نیز آورده شده است.
3. هر چند این اثر اولین تجربه نویسنده است، ولی ایشان با تعیین محدوده موضوعی ـ یعنی گردآوری شرح حال عالمانی از افغانستان که در سده اخیر بر ایران و عراق تأثیرگذار بوده‌اند ـ و همچنین انجام مسافرت اختصاصی به شهر مشهد مقدس برای گردآوری اطلاعات، با وجود زمان اندک برای انجام پژوهش، با صداقت فراوان در مقدمه، در خصوص عدم تجربه خود در انجام این پژوهش صحبت کرده و تمام تلاش خود را برای ارائه کاری مفید کرده و می‌توان گفت در کار خود موفق بوده است.
4. عدم تقلید از آثار مشابه و سعی در گردآوری زندگی‌نامه‌های علمایی که تاکنون در جایی آورده نشده یکی دیگر از مزایای این اثر است.
5. وجود تصاویر علما، اجازه‌نامه‌های ایشان و دست خط علما بر کیفیت اثر افزوده است.

دربارهٔ کاستی‌های اثر می‌توان به این نکته اشاره کرد که این اثر مرجع فاقد نمایه است. نمایه در تسهیل دسترسی به محتوای کتاب بسیار مفید است و آثار مرجع بیش از سایر کتب نیاز به نمایه دارند که متاسفانه این اثر فاقد چنین ویژگی است.

بین بخش‌های این اثر تناسبی وجود ندارد. به عبارت دیگر شرح حال‌های ارائه‌شده در این کتاب برخی بسیار مفصل و در چندین صفحه نگاشته شده و برخی دیگر به یکی دو صفحه محدود شده است. البته طول مقالات بستگی به میزان اطلاعاتی که مؤلف بدان دست یافته متغیر است، ولی می‌توان به گونه‌ای عمل کرد که تناسب کلی میان بخش‌ها حفظ شود.

همان‌طور که نویسنده در مقدمه اشاره کرده، فهرست صدنفره‌ای برای انجام این پژوهش تهیه می‌شود، ولی به دلیل عدم دسترسی به اطلاعات کافی و محدودیت زمانی تنها شرح حال 35 نفر از علما در این اثر ارائه شده که این محدودیت زمانی، تا حدی به کیفیت و کمیت اثر آسیب رسانده است.

در پایان به صورت کلی می‌توان این چنین نتیجه گرفت که با اثری قابل قبول و مفید روبرو هستیم که نویسنده برای نگارش آن زحمات زیادی متقبل شده است. در این اثر کشور ایران به عنوان پیوند و میانجی میان کشورهای عراق و افغانستان و میراث مشترک هر سه کشور مورد توجه قرار گرفته است.