معرفی کتاب

شماره جدید (36) دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ اسلام در آینه پژوهش منتشر شد. این شماره حاوی مقالات زیر است:

روش‌شناسی تاریخی علامه طباطبایی در تفسیر المیزان/ محمدحسن احمدی

چکیده

علامه طباطبایی در تفسیر خود، از تاریخ بهره برده و قبول تحریف عهدین، ایشان را از مراجعه به عهدین باز نداشته است. بهره‌گیری از تواتر تاریخی، نقل مطالب تاریخی عهدین در تفسیر، برای تأیید یافته‌های تفسیری یا برای مقایسه بین گزارش‌ها و یا برای نقد و در آنها روش متداول علامه است. بررسی رویکرد تاریخی مؤلف «المیزان» در دو حوزه گزارش‌های تاریخی در قالب اخبار آحاد و متواترهای تاریخی دو حوزه کاملا مستقل است. بهره‌گیری علامه طباطبایی از تواتر در تفسیر، نوع رویکرد ایشان در مواجهه با گزارش‌های تاریخی (اخبار آحاد) و نقد متنی گزارش‌های تاریخی سه بخش مستقل این مقاله است. آنچه در مجموع، در روش تاریخی مرحوم علامه مشهود است این است که ایشان توانسته ارزش و جایگاه تاریخ در تفسیر را از نوعی انزوای تفسیری بیرون آورد و رویکرد حاکم بر تفسیر یعنی تاریخ‌گریزی را به سمت اعتدال پیش برد.

بررسی انتقادی ادبیات و پیشینه تحقیق درباره اندیشه سیاسی آخوند خراسانی/ علیرضا جوادزاده

چکیده

در بررسی حیات و اندیشه سیاسی آخوند خراسانی، سه نوع منبع قابل ذکر است: 1ـ تألیفات و آثار نوشتاری آخوند در عرصه سیاسی؛ 2ـ نقل‌های معاصران آخوند درباره ایشان؛‌ 3ـ آثار تحقیقی و تحلیلی درباره آخوند (با تأکید بر حیات و اندیشه سیاسی). در میان منابع تحقیقی و تحلیلی درباره اندبشه سیاسی آخوند، دو طیف مهم وجود دارد: گروهی از نویسندگان، که مبنای مشروعیت حکومت را خواست مردم می‌دانند، با تکیه بر برخی اسناد، گزارش‌ها و ارائه تحلیل‌هایی از مواضع سیاسی آخوند در دوره نهضت مشروطیت، تلاش کرده‌اند تفکر ایشان را به نوعی، سازگار با اندیشه‌های مردم‌سالار غربی، و در تقابل با اندیشه سیاسی دیگر فقهای شیعه قرار دهند. در نقطه مقابل این رویکرد، دیدگاه و تفسیری متفاوت ـ و البته صحیح ـ وجود دارد که آخوند را همچون فقهای دیگر، موافق انحصار مشروعیت حکم‌رانی به فقیهان در عصر غیبت بیان کرده، مشروطه‌خواهی آخوند را (به عنوان یک الگوی سیاسی که مبتنی بر اندیشه سیاسی ثابت درباره ولایت عامه فقهاست)، در طول ـ و نه در عرض ـ آن معرفی می‌نماید.

فلسفه تاریخ از منظر علامه طباطبایی با محوریت تفسیر المیزان/ یحیی عبدالهی

چکیده

فلسفه نظری تاریخ، به چگونگی حرکت تاریخ و نقشه مسیر حرکت آن می‌پردازد. بررسی کیفیت حرکت تاریخ از نظرگاه دینی، می‌تواند شناخت صحیحی از موقف تاریخی ما، در مسیر حرکت تاریخ به دست آورد. علامه طباطبایی تاریخ را سیر حرکت از وحدت به کثرت و از کثرت به وحدت می‌داند. انسان‌ها سعی در استخدام یکدیگر دارند و این‌گونه به یکدیگر پیوند می‌خورند و جامعه ابتدایی را تشکیل می‌دهند. ویژگی استخدام چون منفعت‌طلبی شخصی را به دنبال دارد، موجب اختلاف و هرج و مرج می‌شود. این اختلاف تنها از سوی یک عامل بیرونی امکان برطرف‌شدن دارد و آن نبوت است.  انبیای الهی با شریعت آسمانی، موجب وحدت جوامع و رشد و تکامل آنها به سوی سعادت حقیقی می‌گردند. بر این اساس، انبیای الهی را می‌توان عامل اصلی حرکت تاریخ به شمار آورد.

بررسی نسبت تعداد حکومت‌های شام با میزان پیروزی مسلمانان در جنگ‌های صلیبی/ مهدی محمدی قناتغستانی

چکیده

تعدد حکومت‌های اسلامی در منطقه شام در آستانه حمله صلیبیان، موجب تضعیف قوای مسلمانان شد و در نتیجه، نتوانستند به صورت قابل توجهی در برابر یورش اولیه صلیبیان مقاومت کنند. این تشتت سیاسی با درگیری‌های زیادی بین حکومت‌های اسلامی همراه بود و از این رو، با گذشت زمان، حکومت‌های کوچک فرسوده شد و توسط رقیبان از بین رفت و سرانجام، در سال 521 ق با تأسیس حکومت اتابکان زنگی در موصل، زمینه اتحاد منطقه در برابر صلیبیان فراهم شد. با کمترشدن حکومت‌های مسلمان منطقه و یکپارچگی سیاسی، تعداد پیروزی‌های مسلمانان بر صلیبیان نیز بیشتر گردید. در واقع، می‌توان بین تعداد حکومت‌های شام و پیروزی مسلمانان در مقابل صلیبیان، رابطه‌ای معنادار یافت؛ بدین‌سان که هر قدر تعداد حکومت‌های این منطقه بیشتر، تعداد پیروزی مسلمانان کمتر بود و بعکس هر قدر تعداد حکومت‌ها کمتر، تعداد پیروزی‌ها بیشتر یود. تحقیق این مقاله، بر اساس کاربرد علم آمار در تاریخ‌نگاری صورت گرفته که طی آن، داده‌های آماری بر یک بستر زمانی ارزیابی می‌شود و دیگر عوامل مؤثر در پیروزی یا شکست مسلمانان در برابر صلیبیان، در اینجا مدنظر نیست.

بازشناسی تاریخی مفاهیم شیعه/ حامد منتظری مقدم

چکیده

واژه شیعه، که نامی شناخته‌شده برای پیروان مکتب اهل بیت علیهم‌السلام است، در بستر تاریخ اسلام، کاربردهای متعدد لغوی داشته، و سپس به یک اصطلاح تبدیل شده است. در این نوشتار، بر اساس روش تاریخی، کاربردهای شیعه توصیف و تحلیل، و مفاهیم آن بازشناسی می‌شود. بر پایه یافته‌های این نوشتار، ترکیب شیعه علی علیه‌السلام، مبتنی بر احادیث نبوی و مورد تأیید و تقدیس اهل بیت علیهم‌السلام بوده، و چون در مقایسه با دیگر کاربردهای مضاف، استعمالش فزونی (غلبه)، یافته، «الشیعه» (شیعه) آن متبادر و به یک اصطلاح برای آن تبدیل شده است. این اصطلاح افزون بر مفهوم خاص اعتقادی، در برخی مقاطع تاریخی، مفهوم عام داشته، اما با گذشت زمان، به مفهوم اعتقادی مختص گشته است. در این مفهوم، اصطلاح شیعه تمامی پیروان امام علی علیه‌السلام و فرزندان او را، که پیروی‌شان بر پایه اعتقاد به امامت منصوص آنان پس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بوده، پوشش می‌داده است. از سوی دیگر، عنوان متشیّع، برای کسانی که صرفا دوستدار اهل بیت علیهم‌السلام بوده‌اند، کاربرد یافته است.

تأثیر ساختارگرایی بر نسل اول و دوم تاریخ‌نگاران مکتب آنال/ یاسمن یاری

چکیده

این پژوهش تلاش دارد تأثیر ساختارگرایی بر مورخان مکتب آنال در نسل اول و دوم را بررسی کند. بنابراین، کار خویش را با این پرسش بنیادین آغاز می‌نماید که ساختارگرایی چه تأثیری بر تاریخ‌نگاری مکتب آنال گذاشت؟ این نوع تاریخ‌نگاری کار خویش را با مارک بلوخ و لوسین فور شروع کرد و سرانجام، با فرناند برودل به اوج خود رسید؛ درست در زمانی که فضای علمی جهان از تفکر ساختارگرایی، به شدت متأثر شده بود. این مکتب فکری بسیاری از شاخه‌های علوم انسانی، مانند جامعه‌شناسی، زبان‌شناسی، انسان‌شناسی، مردم‌شناسی، روان‌شناسی و مانند آن را تحت تأثیر خود قرار داد. سرانجام، پایش به حوزه تاریخ‌نگاری نیز گشوده شد و در این وادی نیز تأثیرهایی پایدار بر جای گذاشت. از بطن این تحول، تاریخ تام یا کامل سر برون آورد. نگاه به تاریخ‌نگاری تغییر یافت. تعصب بر تاریخ سیاسی برداشته شد و توجه تاریخ به مردم عادی یا زندگی روزمره مردم فزونی یافت. تاریخ و جغرافیا به شدت به هم پیوستگی پیدا کردند. این‌بار جامعه ـ و نه فرد ـ نقطه شروع مطالعات تاریخی گردید. سرانجام، پای سایر رشته‌ها به تاریخ باز شد. جامعه‌شناسی، علوم اقتصادی، زبان‌شناسی، روان‌شناسی، اقلیم‌شناسی، مردم‌شناسی‌ و مانند آن با تاریخ درآمیخت و مورخان از این علوم در جهت درک بهتر تاریخ بهره فراوان بردند. بنابراین، می‌توان گفت: ورود ساختارگرایی به تاریخ، عصری جدید با شاخصه‌هایی متفاوت ایجاد کرد.