معرفی کتاب

آذربایجان، سرزمینی با تاریخ و تمدن بسیار درخشان و پیشرو در بسیاری از حوادث تاریخی ایران‌زمین، نقش بی‌بدیلی در شمال غرب کشورمان ایفا کرده است. شناخت زوایای تاریخ و تمدن غنی این سرزمین، نیازمند تلاش جدی و سختکوشی فرزندان آن می‌باشد. تحقیقات و پژوهش‌های دانشمندان آذری، گستره پهناور تاریخ آذربایجان و به خصوص قبل از اسلام را پوشش داده است. آنچه درباره پس از اسلام نوشته شده، هنوز مبنا و مرجع بسیاری از پژوهش‌های کنونی است. با این همه برای شناخت آثار، تاریخ، تمدن و فرهنگ آذربایجان پس از اسلام تلاش‌های جدی‌تری باید انجام شود و زوایای گوناگون آن شناخته شود و پژوهش‌های علمی و جدی به ثمر بنشیند.

یکی از نمودهای تمدنی، بقایای بقاع متبرکه، مزارها، مراقد امامزادگان و بزرگان دین در منطقه آذربایجان است. بازشناسی این آثار، دقت در حتی یک تکه سنگ به عنوان مواد اطلاعاتی پژوهشی، تیزبینی در سنگ قبر در یک مزار و ... گاه می‌تواند نکات ناشناخته‌ای را برای ما روشن کند.

در همین راستا، یکی از بهترین پژوهش‌های سال‌های اخیر در این زمینه، به دست یک طلبه فاضل از حوزه علمیه قم انجام گرفت، فرزندی از دیار آذربایجان.

حاصل ده سال تحقیق و پژوهش میدانی، طی کردن 50 هزار کیلومتر در آذربایجان شرقی، پیمودن راه‌های صعب و دشوار، به جان خریدن بسیاری از دشواری‌ها و سختی‌ها و خطر کردن در مسیرهای ناشناخته، باعث پدید آمدن اثری درخور و مهم شده است. سرگذشت این کتاب را در مقدمه آن بخوانید:

کتابی که هم اکنون در اختیار شما خواننده عزیز قرار دارد، حاصل زحمات و تلاش های شبانه روزی نگارنده در راستای شناساندن امامزادگان و بقاع متبرکه آذربایجان شرقی  است. البته شکل گیری چنین اثری یکی از آرزوهای قلبی نگارنده بود که به اولین سال های تحصیل در تبریز برمی گردد. کمبود امکانات و وجود برخی از مشکلات روند کار را سخت و یا غیرممکن می‌نمود؛ اما سختی راه مرا از رسیدن به هدف نهایی دلسرد ننمود، چرا که در سال 1383ش موفق به چاپ کتاب شریف «عرشیان خاک نشین» در جهت معرفی امامزادگان و مدفونین تبریز شدم. با انتشار کتاب یاد شده جمعی از علما و اندیشمندان با تشویق های خود پیشنهاد تدوین فرهنگ جامعی در سطح آذربایجان شدند. طرح یاد شده با برخی از مسوولین مربوطه در میان گذاشته شد؛ ولی آنها از قبول طرح خودداری کرده و حاضر به همکاری نشدند. پس از آن به تنهایی دست به کار شده و در تابستان 1390 ش ضمن توافق با مسوولین محترم اوقاف شهرستان های مرند و اهر به بازدید بقاع این دو شهر پرداخته و همه بقاع متبرکه آنها را از نزدیک مورد تحقیق و بررسی قرار دادم.

در جریان این کارها بود که یکی از چهره های علمی و اجرایی کشور جناب حجت الاسلام و المسلمین حاج سید شهاب الدین حسینی، در نیمۀ دوم سال 1390ش، بر مسند مدیر کلی اوقاف و امور خیریه استان آذربایجان شرقی تکیه زد و کارهای عمرانی، فرهنگی و تحقیقاتی آن سازمان را وارد مرحلۀ جدیدی از دوران خود گردانید.

با پیشنهاد ایشان کارهای تحقیقاتی از سر گرفته شد و از اوائل خردادماه 1391ش با یک گروه تحقیقاتی به سرپرستی حقیر شروع به کار شدیم. تحقیقات و بررسی های ما در سه مرحله جامعه عمل به خود پوشید.

مرحلۀ اول: این مرحله مهم ترین و سخت ترین قسمت کار ما بوده و آن عبارت است از تحقیقات میدانی و جمع آوری اطلاعات محلی و بازدید از امامزاد گان و بقاع متبرکه که با زحمات طاقت فرسایی همراه بود. سفر پنج ماهۀ مستمر به بیش از هفتصد شهر، بخش، دهستان و روستا با طی مسافتی بیش از پنجاه هزار کیلومتر درخاک آذربایجان شرقی ؛ به گونه ای که برای رسیدن به برخی از بقاع متبرکه باید راه های صعب العبوری طی می‌شد تا مزار مورد نظر را در دل جنگل ها، ته دره ها و یا در بلندای قله ها که گاهاً ارتفاع کوه ها به بیش از سه هزار متر می‌رسید، زیارت نمود.

نبود اطلاعات وافی و لیست جامع از تعداد امامزادگان و بقاع متبرکه در سطح استان، نبود راه های هموار و آسفالت روستایی، از بین رفتن بنای تعدادی از بقاع در ادوار مختلف و عدم همکاری برخی از مسوولین شهرها روند کار را عملاً کُند می‌کرد؛  اما علاقه وافر به کار و عشق به ساحت مقدس خاندان پیامبر رحمت و مهربانی  سختی کار را برای گروه تحقیقاتی ما آسان می‌نمود.

با اینکه در بسیاری از روزها کار خود را از ساعت هفت و یا هشت صبح شروع می‌کردیم و تا نصف های شب ادامه
می‌دادیم و در طول روز جز برای ادای فرائض دینی و صرف مختصری غذا توقف نداشتیم، با اینحال بچه ها با علاقۀ وصف ناپذیری به کار خود ادامه می‌دادند و خدا می‌داند که چه صفا و صمیمیتی در بین بچه ها حکمفرما بود. در بسیاری از روزها کارهای تحقیقی ما بیش از سیزده ساعت در زیر آفتاب سوزان طول می‌کشید و گاهی نبود غذاهای بهداشتی در مسیرهای فرعی و عدم راه های مناسب بگونه ای که برای بازدید از برخی از بقاع از چهارپایان استفاده می‌کردیم، سلامت فردی را از ما سلب می‌کرد. همچنین نبود تابلوهای راهنمایی و رانندگی و خستگی راننده چندبار خودروی ما را در معرض سقوط به ته دره قرار داد که به فضل الهی و عنایت امامزادگان و بقاع متبرکه از مرگ حتمی نجات یافتیم.

در اثنای تحقیقات میدانی بودیم که برخی از دوستان همراه ما با صلاحدید اداره کل اوقاف استان از ادامه کار منصرف شدند و ما مجبور شدیم با دوستان جدیدی کار را ادامه دهیم. کارهای ما همچنان با سختی های مخصوص خود همراه بود که باز هم شاهد جدا شدن دیگر دوستان شدیم و ما در این مسیر تنها ماندیم و در نهایت کارهای خود را با یک نفر راننده ادامه دادیم و سرانجام با موفقیت کارها را به پایان رساندیم.

مرحله دوم: این مرحله پس از اتمام مرحلۀ اول با فرصت مناسب و دقت کافی آغاز گردید و با مراجعه به منابع و مصادری که در این زمینه وجود داشت به تکمیل اطلاعات خود پرداختیم. البته بر محققین و دانش پژوهان پوشیده نیست که در حوزه بناهای آرامگاهی آذربایجان فقط چند اثر وجود دارد که در تدوین اثر حاضر از آنها استفاده شده؛ هرچند که از تحقیقات میدانی خود بیشترین سود را جسته ایم.

آنچه در تألیف و تدوین کتاب حاضر مدنظر بوده و اثر حاضر بر اساس آن تألیف شده، به کوتاه سخن چنین است:

1. در انتخاب بقاع و امامزادگان فقط شهرت و قداست محلی در نظر بوده و هر مقبره ای که دارای قبر و یا آثاری از مزار داشته در این مجموعه آمده است.

2. در پایان جلد دوم نزدیک به دویست بقعه نام برده شده و به خاطر تخریب صد در صد بقعه و ... از شرح و توضیح آنها خودداری شده است.

3. اسامی بقاع و امامزادگان بر اساس نام مشهور آنها در بین مردم بوده و تنظیم آنها بر اساس حروف الفبا صورت گرفته است.

4. گزارش کوتاه و در عین حال مختصر از وضعیت معماری بنا، قدمت و تاریخ ساخت بنا، دایر و یا متروک بودن بقاع و ذکر موقوفات آنها در صورتی که موقوفه داشته باشند.

5. بیان حالات و شرح حال صاحبان بقاع و امامزادگان و ارائۀ نسب نامۀ آنها براساس منابع و مصادر معتبر.

6. گزارش داوری بزرگان و نویسندگان و تحقیق و تحلیل حالات برخی از شخصیت‌های صاحب بقعه و ارائۀ نظری صحیح و نزدیک به واقع.

7. گفتگو با بیش از هفتصد تن از افراد موثقِ محلی و برخی از محققین و دانشمندان و دریافت اطلاعات سودمند از آنها.

8. ذکر مدفونین بقاع متبرکه و گزارش رونوشت سنگ مزار آنها که با دشواری های خاص خود همراه بود.

9. ذکر طول و عرض جغرافیای هر یک از روستاهایی که بقاع در آنها قرار داشته، هر چند که استثناهایی هم وجود داشته و دسترسی به طول و عرض برخی از آنها ممکن نگردید.

10. ذکر تاریخ و شماره ثبت بقاعی که در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شده اند.

11. ارائۀ متراژ دقیق از بقاع متبرکه و صحن و سرای آنها، اگرچه در برخی موارد به متراژ تقریبی آنها اکتفا شده است.

12. ارائۀ آدرسی دقیق از بقاع با ذکر نام شهرستان، شهر و روستا.

13. تهیۀ تصاویر قدیمی از آرشیوهای شخصی و عمومی و تصاویر جدید از زوایای مختلف بقاع و امامزادگان در طول سفر.

14. تطبیق سال های قمری به شمسی از سی دی نجوم اسلامی وابسته به دفتر آیت الله سید علی سیستانی.

15. تهیه واژه نامه برای اصطلاحات و مفاهیمی که در کتاب مورد استفاده قرار
گرفته است.

16. ذکر تاریخ بازدید از بقاع و اماکن متبرکه. در پاورقی در برخی موارد به علت کثرت بازدیدها از درج تاریخ بازدیدها خودداری گردیده است.

17. در بین بقاع مطرح در کتاب چند بقعۀ مخروبه نیز در متن کتاب آمده است.

مرحله سوم: این مرحله در حقیقت ادامه مرحلۀ اول بوده و همانطوری که در صفحات قبل مرقوم شد به علت نبود لیست جامع از بقاع متبرکه استان و عدم اطلاع وافی از وجود برخی دیگر از بقاع، ما مجبور شدیم برای شناسایی بقاع مورد نظر در اوائل سال 1392ش سفر مجددی به برخی از شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی داشته باشیم. این مرحله از سفر نیز، در مدت کوتاهی انجام گردید و بقاع مورد نظر مورد بررسی قرار گرفت.

***

این سفر علمی و تحقیقی با تمام سختی هایش برای راقم سطور لذت بخش و فراموش ناشدنی است.