معرفی کتاب

خوشنویسی، کتاب آرایی و نسخه پردازی مجموعه از هنرهاست که سبب تهیه هزاران نسخه خطی و مرقع شده است؛ مجموعه‌ای از هنرها همچون وراقی، کاغذسازی، کتابت، رنگ سازی و رنگ آمیزی، نقاشی، تزیینات متن و حاشیه، صحافی و جلدسازی و هنرهای وابسته به هریک. گستره این هنرها و فنون سبب می شود تا میان آداب این هنرها و بسیاری از اصطلاحات دبیری و دیوانی، ارتباط نزدیکی برقرار شود و از این رو مرزهای مشترک فراوان داشته باشند.

اصطلاحات و ترکیبات این هنرها همچون بسیاری از دیگر نمودهای فرهنگ و هنر ایران، بیش از هرجا در ادبیات و به ویژه شعر تجلی یافته و ثبت شده است. درست است که اصطلاحات تخصصی بسیاری از رشته ها مانند موسیقی، گیاه شناسی و نجوم نیز در شعر فارسی ثبت و ضبط شده و امروزه مطالعه آن سودمند است؛ ولی هنرهای کتابت و کتاب آرایی و حضورشان در ادبیات فارسی مهم تر و عمیق تر از دیگه شاخه هاست.

خامه و صفحه مسطر زده می‌گوید فاش

که ره و رسم هنر جاده اهل سخن است

(تأثیر)

بسیاری از ادیبان و شاعران، کاتب، دبیر و یا منشی بوده‌اند و همچنین بسیاری از خوشنویسان و نگارگران نیز از سخنوران بنام دوره خویش شمرده می‌شوند. این ویژگی از ابن مقله و ابن بوّاب تا دوره معاصر جریان داشته و در برخی ادوار همچون سده نهم تا یازدهم به اوج رسیده است. در نتیجه شاعران بیش از هر هنری با اهل کتابت و کتاب آرایی سرو کار داشته‌اند و دست کم بر کتاب و نسخه پردازی دیوان خویش نظارت می‌کردند و از این رو غالبا با اصطلاحات نسخه‌پردزای به میزان کافی آشنا بوده‌اند. اطلاعات و اصول و اصطلاحات کتابت و کتاب‌آرایی، همزمان با رسالات آموزشی و تذکره‌ها، در بینابین ابیات شعر فارسی، جای گرفته و ثبت شده است. کاربرد اصطلاحات نسخه‌پردازی در شعر، سابقه‌ای 1150 ساله دارد و حتی در آثار سخنوران پیش از رودکی نیز دیده می‌شود.

این کاربرد حتی پس از پیدایش چاپ در قرن سیزدهم نیز ادامه یافت و در شعر سخنوران معاصر همچون ملک الشعرای بهار و پروین اعتصامی دیده می‌شود.

امروزه بسیاری از هنرمندان از انعکاس اصطلاحات این هنرها در ادبیات آگاهی چندانی ندارند و همچنین بسیاری از اهل ادب نیز با چگونگی این هنرهای ارزشمند ایرانی بیگانه‌اند و با همخوانی و همگانی آنها آشنایی لازم را ندارند.

این فرهنگ معرّف اصطلاحات هنرهای نسخه‌پردازی و کتاب‌آرایی ایرانی و انعکاسشان در شعر پارسی است و همچنین شناساننده گوشه‌ای ناشناخته از شعر و همچنین گستردگی و قابلیت‌های سخنوری است و در نتیجه مرجعی بینارشته‌ای است که سبب بهتر دیدن یکی از شاخسارهای زیبای شعر پارسی می‌شود و از طرفی روشنگر ظرایف و نکاتی است که همراه با اصطلاحات نسخه‌پردازی در بیت‌های شاهد آمده است.

این فرهنگ دربرگیرنده بیش از 5000 سرمدخل از اصطلاحات و ترکیبات کتابت، کتاب آرایی و نسخه پردازی است که 4200 سرمدخل دارای توضیح و شاهد هستند و همچنین 800 سرمدخل نیز به مدخل های دیگر ارجاع شده است؛ افزون بر توضیح و معنای هر سرمدخل، بیش از 12000 بیت شاهد از رودکی تا قاآنی شیرازی در این اثر جای گرفته است. بنابراین تمام سرمدخل ها با شاهدهایی از شعر پارسی همراهند و تمام توضیحات با ارائه منبع و مأخذ آمده است و همچنین هیچ شاهدی بدون نام سراینده معرفی نشده است. (مقدمه)

فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:

دیباچه

راهنمای استفاده از فرهنگ

اختصارات

گزارش کار

متن کتاب

کتابنامه

مقالات

نسخه‌های خطی

پایان‌نامه‌ها