معرفی کتاب

کتاب چهل منزل با حسین(ع)

این کتاب شامل سه مقدمه و دو بخش است. در مقدمه اول که نوشته محمد قاسم فروغی جهرمی است، به اهمیت نگارش در باره جریان عاشورا و در ضمن اهمیت تدوین این کتاب پرداخته شده است. مقدمه دوم کتاب که مفصل است، نوشته دکتر رسول جعفریان به سیر نگارش رویدادهای عاشورا در دوره های تاریخی با توجه به رویکرد زمانه نسبت به آن واقعه اشاره شده است. در این پیشگفتار به بررسی برخی از آسیب ها که باعث تضعیف تاریخ نگاری علمی در این زمینه شده است، می پردازد. بنا به اهمیت این مقدمه آن را به طور کامل در این جا ذکر می کنیم:

« رویداد کربلا یک مصیبت به تمام معنا بود، مصیبتی برای اهالی آسمان و زمین؛ مصیبتی که در نوع خود بی مانند بود و لذا هم در اخبار آمده است که فرشتگان و انبیاء همه برای آن حضرت مجلس سوگواری برپا کردند و گریستند.

از سوی دیگر، این مصیبت که برای فرزند بلکه فرزندان پیامبر (ص) رخ داد، یک سرشکستی تمام عیار برای مدعیان اسلام‌داری هم بود، امویانی که در اقصا نقاط فتوحات می کردند و اسلام را گسترش می دادند، در دل سرزمین های اسلامی، فرزند پیامبر (ص) را کشتند. آنها نشان دادند که تمام این رفتارها که به ظاهر بزرگ و برای اسلام بود، تنها برای بزرگ کردن دنیای خودشان و نوعی ریاکاری بوده است و هیچ گاه نیت خالصانه ای در آنها نداشتند.

... و بنابرین شیعه حق داشت که تلاش کند یاد و خاطره این رویداد را حفظ کند و علاوه بر همراهی با انبیاء و فرشتگان در سوگواری برای حسین، آن را به عنوان یک درس، یک عبرت، یک حادثه مهم که عمق دنائت و پستی امویان و هواداران آنها را نشان می‌دهد، حفظ کند.

در این میان بسیاری از مورخان اهل سنت که اهل بیت دوست بودند، در این زمینه همراهی کردند و متونی را برای پاسداری از حرمت امام حسین (ع) نوشتند و در ثبت تاریخ کربلا تلاش کردند.

اکنون که کاوشگری به نظارة مکتوبات عاشورایی در طول تاریخ می‌نشیند، حتی با یک نگاه بود مختصر، در می‌یابد که دایره این معارف تا چه اندازه گسترده و قابل اعتناست. اگر تأثیر این معارف در جامعه اسلامی به خصوص شیعی هم در نظر گرفته شده و بر آن افزوده شود، به راحتی «معارف حسینی»‌ می تواند به عنوان یک گرایش علمی مهم در حوزه تاریخنگاری اسلامی طرح شده و مراکز دانشگاهی در بخش تاریخ، قسمتی را به تربیت محققان و تولید دانش در این زمینه اختصاص دهند.

این میراث در شکل ها و قالب های مختلفی نوشته شده و هر کدام در چهارچوب دانش تاریخ زمانه خود، و نیز متأثر از فضای مذهبی و همین طور ادبی رایج، شکل گرفته است. طبیعی است که جز این هم نمی توانسته باشد. مورخی که در شرایط تاریخ نویسی قرن سوم و چهارم بوده است، الزاما می بایست اثری می نوشته که در آن روزگار نزد عالمان و محدثان و همین طور طبقه فرهیخته جامعه که با آثار بلند مرتبه تاریخی سروکار داشتند، مقبول باشد.

به مرور زمان، فضای علمی دردنیای اسلام تنگ شد و آثار تألیف شده در همه حوزه ها از جمله تاریخ و همین طور تاریخ کربلا، به سست نویسی گرایید. این رویه در سراسر شرق اسلامی به ویژه خراسان و مرکز ایران سبب شد تا آنچه به عنوان تاریخ اسلام طی قرن های هفتم تا دهم تولید شد، فاقد ارزش علمی و پژوهشی باشد. در همین فضا، نگاشته های فراوان در حوزه تاریخ اسلامی، به جز آن که استمرار نوشته های تاریخی اصیل باشد، متأثر از جریان های خاص و برخی از کتابهای ویژه بود، کتابهایی که دستمایه های داستانی داشت و مقبولیت عامه را بیش از کتب علمی، به همراه خود داشت.

از یک نکته دیگر هم نباید غفلت کرد که در روزگاری که تصوف جهان اسلام را تحت سیطره خود درآورد، نگرش های خاص صوفیانه و زاهدانه، بر تمام علوم اسلامی، بویژه علوم ادبی و تاریخی وحتی فلسفی غلبه کرد. اگر روزگاری تراجم و شرح حال، سعی می کرد به مسائل واقعی در زندگی اشخاص بپردازد، به تدریج، ذکر کرامات و داستانهای شگفت و اخبار غیر منتظره که جذابیت هم داشت، جای آنها را گرفت. پدید آمدن زندگینامه نویسی مشایخ صوفیه که نمونه اش تذکرة الاولیاء عطار است، منهای جنبه های ادبی و فرهنگی آن، سبب شد تا همه به این سمت و سو بروند که در تاریخ نویسی باید این ملاحظات را داشته باشند. وقتی یک شیخ صوفی یک لا قبا آن همه کرامت و معجزه دارد، چطور پیغامبران و امامان(ع) نباید زندگیشان سراسر شگفتی باشد؟

به هر روی غلبه این ادبیات در سراسر ایران و باز هم بویژه خراسان که مهد تصوف و زندگینامه نویسی عرفانی بود، چنان که مثلا در طبقات الصوفیه سلمی شاهدیم، ادبیات عاشورایی هم در همان لباس درآمد و متاسفانه منشأ تغییر در نوع نگاه به این حرکت اصیل تاریخی و حماسه دینی شد.

با تشکیل دولت صفویه، معارف شیعی، فرصت تدوین مجدد یافتند و در هر زمینه، به خصوص فقه و حدیث، کارهای شایسته‌ای انجام شد. در کنار آن فلسفه نیز رشد داشت، اما علم کلام در سایه فلسفه صدرایی به تدریج کم اهمیت شد. و اما علم تاریخ، به خصوص تاریخ اسلام یک آسیب جدی دیده بود و آن این بود که منابع اصلی آن که آثار کهن تدوین شده در قرون اولیه بودند، از دسترس خارج شده بودند. پس از حمله مغول، این آثار یا از میان رفت و یا آن که به مصر و شام انتقال پیدا کرد. بنابرین در شرق اسلامی نزدیک، شامل ایران و خراسان، آثار بسیار اندکی از تواریخ قدیم ماند. در نتیجه به همان نوشته های عمومی تاریخی که میراث قرن های هفتم تا دهم بود تکیه شد. البته از میراث حدیثی شیعه، آنچه تاریخی بود به علم تاریخ اسلامی شیعی افزوده شد.

در عین حال باید گفت، مشکلات دیگری در این دوره پدید آمد. جوامع شیعی مستقل شدند و تعاملشان را با جهان بیرون از خود قطع کردند. این درون گرایی سبب شد تا فقط گوش آنها یک روایت را بشنود و این روایت هم برای داشتن جذابیت بیشتر در میان توده های شیعه، به تدریج به سمت و سوی داستانی شدن پیش برود. آثاری که در این دوره تألیف شد، تحت تأثیر سه عامل، الف: از میان رفتن متون تاریخی کهن، ب: ضعیف شدن امر پژوهش و خلاقیت در تاریخ نویسی اسلامی و ج: غلبه نگرش های درون گرایانه و طبعا عوام زده، سبب شد تا ارزش چندانی نداشته باشد. این آثار برای این که تازگی اش را حفظ کند و اثرش روی عوام بیشتر باشد، مدام به سمت داستانی شدن، جعل اخبار نادرست، و تلفیق با بسیاری از مسائل عاطفی و احساسی پیش رفت.

شعبه ای از ادبیات عاشورایی که متون تعزیه بود و از اوائل دوره زندیه در ایران اوج گرفت، به طور دربست ادبی ـ داستانی شد. می دانیم که متون تعزیه فقط تاریخ عاشورا نیستند بلکه بسیاری از رویدادهای تاریخ اسلام و زندگی ائمه هستند و همگی آنها همین گرایش ادبی ـ داستانی را دارند. این میراث ارزش ادبی خاص خود را دارد اما در حاشیه تاریخ، به واقع گرایی آن لطمه می‌زند.

با این حال نباید تصور کنیم که در عرصه دین و تاریخ، رادمردانی نبودند که دفاع از اصالت تاریخ بکنند. در اواخر قاجاریه، حرکت نوینی در این جهت آغاز شد و آثاری در نقد متون داستانی و کتابهایی که مشتمل بر جعلیات بود نوشته شد. بعدها با برآمدن مشروطه، تقویت دانش نقادی و جدی تر شدن علم تاریخ، زمینه برای پژوهش در عاشورا بیشتر و بیشتر شد به طوری که در دهه 1320 شمسی نگاه به عاشورا به عنوان یک واقعه تاریخی که می باید از دید تاریخی مورد توجه باشد و عبرت های لازم از آن گرفته شود بیشتر و جدی تر شد. چندین اثر خوب در باره عاشورا در دوره پهلوی توسط نویسندگان حوزوی و غیر حوزوی نوشته شد و همه آنها نوید نوعی پیرایش متون عاشورایی را از یک طرف و تقویت امر پژوهش و تحقیق در آن را می داد. استاد مطهری، استاد شهیدی، شهید هاشمی نژاد، مرحوم آیتی و شماری دیگر در این زمینه تلاش های جدی داشتند. یکی از آثار این نگاه، تأثیری بود که در مسیر انقلاب اسلامی داشت.

... و اکنون همچنان این راه باید با جدیت دنبال شود و اجازه بازگشت به دوره ای که داستانها غلبه داشته، داده نشود. جذابیت این بحث ها، مقبولیت آنها نزد مردم، دور بودن بسیاری از مردم با معارف اصیل تاریخی و اسلامی، شرایط را برای رشد فزاینده اخبار و متون داستانی به خصوص وقتی به نظم هم در می آید، فراهم می‌کند. آنچه می تواند در برابر این حرکت بایستد، تألیف آثاری است که همزمان، هم تاریخی و دقیق باشد و هم همراه با عواطف و احساسات مردم. امیدوارم این اثر در این چهارچوب بوده باشد و بتوانند گامی برای ترویج حدیث صحیح عاشورایی میان مردم خوب ما باشد.»

مقدمه سوم، نوشته نویسنده کتاب است. ایشان هدف خود را در تالیف کتاب بیان راهکاری در زمینه آشنایی مرثیه خانان با متون اصلی و معتبر بیان می کند. بر این اساس نوشتن متنی کوتاه در موضوعات مورد نیاز وقایع عاشورا و برگرفته از مقاتل معتبر می تواند راهگشای یک مرثیه خوان در نیاز او به محتوای مرثیه باشد. این نوشتار به مرثیه خوان این قدرت را می دهد تا بخش مقتل معتبر خواندن را استیفا کند و بخش دوم را نیز با هنر خود فراهم آورد.

بعد از مقدمات بخش اول کتاب با عنوان: گذری اجمالی بر تاریخ مقتل نگاری شیعه، به بیان ویژگی های دوران های مختلف مقتل نگاری شیعیان پرداخته است. دوره اول که بیان اولین نگاشته های حوادث کربلا است از اولین کتاب های مقتل نویسی تا زمان شیخ مفید(م411) و کتاب الارشاد ادامه می یابد.

دوره دوم مقتل نویسی از مرحوم طبرسی (م548) آغاز و تا لحوف سید بن طاووس ادامه می یابد. در این دوران کتاب های قابلی در این زمینه نوشته شده که صبغه تاریخی و خلاصه نویسی داشته است.

دوره سوم مقتل نویسی از زمان ملا حسین کاشفی(م910) صاحب روضه الشهداء شروع شده و تا زمان ابن ابی طالب حائری ( متوفای اواسط قرن 10) و تا زمان مر حوم مجلسی(م1110) و تا قرن سیزدهم و چهاردهم ادامه یافت. بیشترین ایرادات و مسائل و اخبار نادرست در دوره سوم مقتل نویسی وارد مقاتل شد.

بخش دوم کتاب با عنوان از بهشت تا بقیع؛ طی چهل منزل مهم ترین وقایع عاشورا را از زمان گریه آدم(ع) بر امام حسین ( ع) که با عنوان اولین مرثیه نام گذاری شده تا برگشت اسرا به مدینه و اندوه همیشگی امام سجاد(ع) و اهل بیت(ع) بررسی شده است. در این بخش در دو ستون ابتدا متن مقتل و در ستون مقابل ترجمه آن آمده است.