۴۰۷۷
۰
۱۳۸۴/۸/۱۶

بدون تصویر

رحله المکناسي ( و چندين سفرنامه ديگر حج و حجاز )

پدیدآور: محمد المکناسي مصحح: محمد بوکبوط

معرفی کتاب

ادبيات حج در زبان هاي مختلف در دنياي اسلام جايگاه ويژه اي را به خود اختصاص داده است. در يکي از کهن ترين متون فارسي يعني سفرنامه ناصر خسرو شاهد گزارش خواندني سفر وي به حج هستيم. علاوه بر اين، در ديوان او و ديگر شاعران پارسي زبان از دير باز اشعاري را که به نوعي به حج و کعبه و مکه و مدينه مربوط مي شود مي يابيم.
بخشي از اين ادبيات، مربوط به سفرنامه هاي حج است که مسلمانان طي قرون مختلف به نگارش آنها دست زده اند. اين متون در زبان هاي عربي، فارسي و ترکي به وفور يافت مي وشد و حاوي نکات ارجمندي در ارتباط با حج، جغرافياي مکه و مدينه، شرح مسير کاروان هاي حج و اطلاعات ديگري در اين زمينه است.
در فارسي به جز آنچه در متون جغرافيايي قديم يا سفرنامه هاي کهن در باره حج آمده، از عصر جديد، اطلاعات چندي از دوره صفوي و بيش از آن از دوره قاجاريه داريم. تعداد سفرنامه هايي که در دوره قاجار در ارتباط با حج نوشته شده، بالغ بر چهل سفرنامه است که به صورت منثور و منظوم نگارش يافته است.
در زبان عربي، سفرنامه هاي بيشتري و در زبان ترکي تعداد کمتري در عثماني نوشته شده اما به هر روي در همه اين زبانها، اين ادبيات وجود داشته است.
سفرنامه نويسي در بيشتر اين زبانها تا به امروز ادامه يافته و توان گفت که هر ساله دهها سفرنامه در زبان هاي مختلف در ارتباط با حج نوشته مي شود. در روزگار ما برخي از اين سفرنامه ها به زبان هاي فرنگي هم منتشر مي شود. شماري از آنها شامل گزارش هاي روزنامه نگارانه است که در مطبوعات چاپ مي شود برخي هم به صورت کتاب در دسترس اهل مطالعه قرار مي گيرد.
آنچه جالب است چاپ سفرنامه هاي روزگاراران پيش است که به صورت خطي در کتابخانه ها مانده و اکنون با تصحيح و تنقيح به چاپ مي رسد. حسن اين آثار در آن است که بخشي از تاريخ دوران هاي گذشته را نيز بر ما روشن مي کند و ما را در آن فضاها به گردش در مي آورد.
يکي از آخرين اين نمونه سفرنامه هاي عربي که به تازگي انتشار يافته و مربوط به قرن هيجدهم ميلادي و حوزه مغرب اسلامي است، سفرنامه مکناسي است. وي که سفير مغرب در آستانه يعني استانبول است، از راه مصر به شام آمده و از آنجا به حج رفته است. نامش محمد بن عبدالوهاب المکناسي (م 1785 م / 1200 هجري) است و کتابش به تازگي توسط محمد بوکبوط توسط دارالسويدي در ابوظبي و الموسسه العربيه در بيروت ضمن 420 صفحه به سال 2003 منتشر شده است.
ادبيات حج حوزه مغرب اسلامي نسبتا غني است. آنان راهي طولاني را براي انجام حج طي مي کردند و تمام عرض افريقا را براي رسيدن به درياي سرخ و گذر با کشتي از آن مي پيمودند. بسا از طريق مصر به سمت شام رفته و از آنجا عازم مدينه منوره و سپس مکه مکرمه مي شدند.
سفير مغرب که حامل پيامي هم از سلطان مغرب بوده به سمت استانبول رفته و در آنجا مورد استقبال رسمي قرار گرفته است. طبيعي است که وي به عنوان يک حاج با موقعيت سياسي دسترسي به اطلاعات دست اول و درستي در زمينه هاي مختلف داشته است.
وي در دمشق نيز به زيارت اماکن مهم تاريخي از جمله جامع اموي و قبور منسوب به صحابه مانند قبر بلال حبشي رفته و از آنجا همراه کاروان دولتي عثماني راهي مدينه شده است. مشکلات طول راه که مهم ترين آنها اعراب بدوي بودند سبب شده است تا وي شرحي از آنها به دست دهد.
زيارت قبر حبيب (ص) در مدينه و نيز قبور صحابه و اهل بيت در بقيع و سپس عزيمت به مکه در دنباله آن آمده است. وصف مسجد الحرام و ارائه قصيده اي از خودش در باره مناسک حج (268 – 279) مطالبي است که در اين بخش عرضه شده است.

بخشي از اين اشعار در باره رسول خدا (ص) و توسل به ايشان و اهل بيت آن حضرت است:
بجاه جبرئيل و ما به نزل
عليه نحن عاکفون لم نزل
و الال و الاولاد و الازواج
فاطمه ذات السنا الوهاج
و بابن عمک ابي الغصنين
سيدنا الحسن و الحسين
وي پس از حج همراه با کاروان شام به دمشق بازگشته در حالي که در غياب آنان وبا در اين شهر فراگير شده بوده است.
وي در اين وقت عازم زيارت قدس شريف شده است. زيارت قدس براي زائران تک و مغربي و مصري بسيار اهميت داشت برخلاف زايران عراقي و ايراني که علاقه اي به زيارت قدس نداشتند چرا که در مسيرشان هم قرار نداشت. وي در بازگشت شرحي از جزيره قبرس به دست داده و سپس در باره مسير بازگشت که از تونس و الجزائر بوده اطلاعات ديگري را ارائه کرده است.


اکنون که اين کتاب را معرفي کرديم بهتر است چندين اثر تازه چاپ ديگر را درهمين زمينه معرفي کنيم.

رحله الي مکه / مراد هوفمان ، المدينه المنوره، مکتبه العبيکان، 1421
وي که روزگاري مسلمان شد و کتاب الاسلام کبديل را نوشته در آلمان به چاپ رساند گزارش سفر و زندگي خود را در اين کتاب نوشته است. وي در اين نوشته از محمد اسد که او نيز يک يهودي مسلمان شده بود و کتاب الطريق الي مکه را نوشت ياد و مطالبي نقل کرده است.

رحله في الجزيره العربيه الوسطي ، الحماد، الشمر، القصيم، الحجاز، 1878 – 1882، شارل هوبير، ترجمه به عربي: اليسار سعاده، بيروت، 2003
اين يک سفرنامه فرنگي است که در سال 1885 ميلادي در پاريس چاپ شده و اين نخستين ترجمه عربي آن است که به بازار عرضه مي شود. وي از حجاز گذشته اما از مکه و مدينه ديداري نداشته است. وي در باره بسياري از راهها، شهرها و کوهها و بيابانها اطلاعاتي را به دست داده و علاوه بر آن شرحي هم در باره برخي از تحولات سياسي آن روزگار در عربستان ارائه کرده است.

الرحله اليابانيه الي الجزيره العربيه، ايجيرو ناکانو، ترجمه به عربي از ساره تاکاهاشي، داره الملک عبدالعزيز، 1419
اين اثر گزارش سفر وي به بخش هايي از جزيره العرب در سال 1939 است به ژاپني چاپ شده و چاپ عربي آن در ضمن سلسله منشوراتي که به مناسبت يکصدمين سالگرد دولت سعودي شامل يک صد جلد کتاب مهم تاريخي انتشار يافته، به مطالعه کنندگان عرضه شده است.

يوميات رحله في الحجاز (1930 / 1348)، غلام رسول مهر، ترجمه سمير عبدالحميد ابراهيم، رياض، داره الملک عبدالعزيز، 1417
اين اثر يک سفرنامه حج است که به اردو نگارش يافته و به عربي ترجمه شده است. نويسنده يک روزنامه نگار پاکستاني بوده و گزارش روزانه سفر خويش را به اماکن مقدسه نوشته است. اصل آن گزارشهايي بوده است که وي براي چاپ در نشريه صحيفه انقلاب به کشورش مي فرستاده است.

الارتسامات اللطاف في خاطر الحاج الي اقدس مطاف (1929) شکيب ارسلان، تقديم: ايمن حجازي، ابوظبي، دار السويدي، بيروت، الموسسه العربيه للدراسات و النشر، 2004
اشاره کنم که اين دو ناشر طي سالهاي اخيردهها از اين دست سفرنامه ها را که مربوط به کشورهاي مختلف مي شود چاپ کرده اند.در باره شکيب ارسلان هم نياز به گفتن نيست که از نويسندگان و اديبان مشهور دوره اخير است و برخي از آثارش به فارسي هم درآمده است. اين سفر در سال 1929 / 1348 ق انجام شده و مسير آن از محل اقامت آن زمان وي يعني لوزان سويس آغاز شده از آنجا به ايتاليا ، سپس از دريا به سمت پورت سعيد و از آنجا به درياي سرخ و سپس مکه انجام شده است. وي در ايام حج بيمار شده و براي بهبودي به طائف رفته است. به همين دليل بخش عمده اي از کتابش به شرح وضعيت طائف مربوط مي شود.
حجم کتاب 376 صفحه و گزارش آن از شهر مکه و طائف و طوائف ميان راه و ديگر مسائل جاري که مربوط به آغاز دولت سعودي بوده خواندني است. وي به برخي از اماکني که به تازگي توسط وهابي ها تخريب شده بوده اشاراتي دارد که از آن جمله بناي روي قبر عبدالله بن عباس و عکاشه بن محصن در طائف است. اين اثر در شناساندن تاريخ و به خصوص جغرافيا و قبايل و مسائل حاشيه اي ديگر حاوي اطلاعات بسيار عالي و تازه است. مولف در جاي جاي کتاب از اطلاعات حديثي و تاريخي و جغرافيايي ساير کتابها بهره برده و کتاب را خواندني کرده است.

الرحله الحجازيه ، اوليا چلبي، ترجمه از ترکي به عربي : دکتر الصفصافي احمد المرسي، قاهره، دار الافاق العربيه، 1999

کمتر عالم و عامي ترک ترکيه اي را مي شناسيم که با سفرنامه مفصل اوليا چلبي آشنا نباشد. سفرنامه اي که در ده جلد است و شامل بخش مهمي از جغرافياي عالم متمدن در قرن يازدهم هجري مي شود. به قدري در باره اين کتاب گفته و نوشته شده که نياز به معرفي آن نيست.
بخشي از اين سفرنامه شيرين و خواندني مربوط به مکه و مدينه است. عامي نويسي مولف و تلاش او براي ارائه باورها و عقايد عاميانه در باره اين اماکن که گاه بسيار خنده دار و غير صحيح است ، آن را به صورت يک اثر ارزشمند در آورده است. لازم است تا در جاي ديگري به تفصيل در باره اين سفرنامه سخن بگويم و خواندني هاي آن را نقل کنيم.

الحجاز في نظر الاندلسيين و المغاربه في العصور الوسطي، ابراهيم احمد سعيد، دمشق، الاوائل للنشر و التوزيع، ‏2004‏

اين کتاب مروري است بر تعدادي از سفرنامه هاي حج مغربي ها که ضمن کتابشان شرحي از حجاز به دست داده اند. سفرنامه ها و کتابهايي که مبناي کار اين مولف بوده عبارتند از سفرنامه ابن جبير، العبدري، ابن بطوطه، البلوي، القلصادي. وي در هر بخش گزيده اي از مهم ترين مطالب آنان را در باره شهر مکه و مدينه و ديگر مسائل مربوطه ارائه کرده و در واقع، تلخيص و تهذيب مطالب آنها در باره حجاز است.

موسوعه مرآه الحرمين الشريفين و جزيره العرب، 5 ج ، ايوب صبري پاشا، اشراف بر ترجمه: احمد حرب، قاهره، دار الافاق العربيه، 2004

يک مجموعه پنج جلدي بسيار مفصل که از همان زمان چاپ متن ترکي آن در سال 1302 ق در مطبعه البحريه استانبول اثري شناخته شده و قابل استفاده بوده است. در همان دوران قاجار، مجلدي از آن با عنوان مرآه الحرمين که قسمت مکه آن بود توسط عبدالرسول منشي به فارسي ترجمه و چاپ شد که اخيرا توسط آقاي جمشيد کيانفر تصحيح و ضمن منشورات ميراث مکتوب در تهران (1383) به چاپ رسيده است.
اکنون متن کامل آن به عربي ترجمه شده و در پنج مجلد به چاپ رسيده است. به دليل آن که نويسنده يکي از شخصيت هاي دولت عثماني بوده و آنها با وهابيان بسيار تند برخورد مي کردند ، توزيع کتاب در حال حاضر در کشور سعودي ممنوع است. اين علاوه بر اختلاف مشرب مذهبي آنهاست.
بدون ترديد اين مفصل تر اثر تاريخي ، جغرافيايي و سفرنامه اي است که در پايان دوره عثماني تاليف شده و از هر جهت قابل اعتنا مي باشد. تاليف آن در اين مقطع سبب شده است تا مولف ضمن آشنايي با تاريخ نويسي جديد
به تحقيق و تتبع ميداني پرداخته و در عين حال از متون در دسترس نيز در تاليف آن استفاده کند.
نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

ارنست پرون فراش دبيرستان شوهر شاهنشاه آريامهر

ارنست پرون فراش دبيرستان شوهر شاهنشاه آريامهر

محمد پورکيان

اين کتاب که در برلن غربي در سال 1357 چاپ شده است در باره سابقه آشنايي ارنست پرون با محمدرضا پهلوي و

زبان و اندیشه در جهان اسلام

زبان و اندیشه در جهان اسلام

محمود محمدعلی

اثر پیش رو تلاش شایسته ای در زمینۀ روایت زبان عربی به عنوان زبان تفکر قدیم ماست. روایتی که چون قوام

منابع مشابه بیشتر ...

ابن ابی الحدید و فهم نهج البلاغه

ابن ابی الحدید و فهم نهج البلاغه

محسن رفعت

کتاب پیش رو تلاشی است برای فهم روش تفسیری ابن ابی الحدید و می کوشد روش تعامل او با حدیث و روایت را د

بریتانیا و کشور حائل: فروپاشی امپراتوری ایران 1914-1890

بریتانیا و کشور حائل: فروپاشی امپراتوری ایران 1914-1890

دیوید مک لین

کتاب حاضر با تکیه بر منابع و اسناد دست اول، دورنمایی از جایگاه ایران در رقابت روس و انگلیس در اواخر