معرفی کتاب

بحث از فتوحات صدر اول اسلام و این که اساسا کار مشروعی بوده است یا نه، مدتی است در شماری از آثار مورد بررسی قرار گرفته است. تا آنجا که به یاد دارم، این بحث سابقه ای نداشته و زمانی که استادم سید جعفر مرتضی بحث از حیات سیاسی امام حسن مجتبی (ع) را بحث می کرد، به دلیل آمدن آن حضرت به ایران، این بحث را طرح کرد. نگاه ایشان در آن کتاب به ماجرای فتوحات منفی است و در این باره به برخی از نقلها و همین طور به قول ایشان آثار نامطلوب فتوحات استناد کرده است. این بحث بعدها نیز کم و بیش در برخی از آثار مطرح شد.

این اواخر در بحث هایی که نگاه های نوگرایانه به دین باب شد، فتوحات از زاویه دیگر مورد توجه قرار گرفت. این زاویه دید مربوط به نقش فتوحات در خشن کردن فقه اسلامی و نیز تأکید آن بر مسأله برده داری در اسلام بود. اکنون کتاب تازه ای در این باره منتشر شده و عنوان آن قرائت تازه در باب فتوحات اسلامی است. جالب است که عنوان «قراءة جدیدة» به معنای آن است که نگاه فلسفی گفتمانی غلبه کرده و مقصود بازخوانی متون قدیم در زمینه فتوحات با یک زاویه دید تازه است.

کتاب در دو جلد اما به عبارتی در سه جلد منتشر شده است. کارهای آقای کورانی بیشتر با ارائه نصوص تاریخی و ارائه نظمی نوین از آنهاست که گهگاه در میانشان اظهار نظرها و برداشت هایی هم دارند. این دو جلد در 488 و 472 صفحه نه فقط بحث مشروعیت فتوحات بلکه نوعی باز خوانی در فتوحات را مد نظر قرار داده است.

مثلا این که واقعا نقشی که در منابع برای خالد بن ولید قائل شده اند درست است یا خیر؟ تأکید بر این که آیا فتح ایران از حمله مثنی به حارثه در زمان ابوبکر است یا باید آغاز فتح ایران را حمله ذی قار بدانیم که به قبل از اسلام بر می گردد؟ آیا چنان که گفته شده سعد وقاص نقشی جدی در این فتوحات داشته است یا خیر؟‌ آقای کورانی تلاش کرده است با استفاده از نصوص متون قدیم، داستان فتوحات را مرحله به مرحله بازسازی کند. در این زمینه بحثی مستوفی در باره نقش برخی از شیعیان مانند مالک اشتر در این فتوحات آورده است. هاشم مرقال از دیگر شخصیت های شیعی است که از نقش وی در این فتوحات سخن گفته شده است.

در جلد دوم بحث بیشتری در باره خالد و تکذیب داستان های منسوب به وی شده و از روش های خودسرانه او در فتوحات به تفصیل بحث شده است. مجددا فصلی به سعد وقاص اختصاص یافته و زندگی نامه ی وی و مواضعش در باره خلافت و غیره مورد بحث قرار گرفته است.

فصل دیگری به نقش عمرو بن عاص در فتوحات و مواضع وی اختصاص یافته است. فصل دیگر در باره رهبران شیعه در فتوحات و نقش آنان مورد بحث قرار گرفته است. هاشم مرقال، سلمان فارسی، حجر بن عدی حذیفه بن یمان، احنف بن قیس، خالد بن سعید بن عاص از دیگر کسانی هستند که به باور آقای کورانی از شیعیان مخلص بوده و در فتوحات ذی نقش بوده اند.

اما یک مجلد هم به جنگهای رده یا مرتدین پس از رحلت پیامبر اختصاص یافته است. این کتاب در 240 فصل اولش در باره نقش امام علی علیه السلام در جنگهای رده، فصل دوم در باره طلیحه و ادعاهای نبوتی وی، فصل سوم در باره عدی بن حاتم، و فصل چهارم در باره جنگ یمامه است. آخرین فصل آن هم باره قبایلی است که به دلیل مواضع شیعی متهم به ارتداد شدند.