معرفی کتاب

 در سال 1327 ش نخستین بار زائران ایرانی با هواپیما به حج سفر کردند. پیش از آن از حوالی سال 1300 ماشین نیز برای رفتن بخشی از راه به حج مورد استفاده بود. جلوتر از آن ابزار حرکت شتر و وسائل دیگر از همان قبیل بود که در طول قرون مورد استفاده حاجیان در همه نقاط جهان اسلام قرار می گرفت. استفاده از هودج و پالکی و تخت روان و جز اینها چیزهایی بود که روی چهارپایانی از نوع شتر و قاطر قرار گرفته و مردم با آنها این راه طولانی را طی می کردند. <?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

 طی قرن نوزدهم که قطار و کشتی بیش از پیش باب شد، زائرانی که از طریق دریا رفته یا از راه باکو به استانبول و از آنجا به جده می رفتند، از این وسائل نیز در برخی از مسیرها استفاده می کردند.

از اینها که بگذریم مهم «راه حج» است. مردم از چه راه هایی به حج می رفتند؟

داستان راه حج در ادبیات جغرافیایی جهان اسلام بسیار اهمیت دارد و کتابهای ویژه ای از قرن سوم به بعد در این باره نوشته شده است. این راه ها بسته به مبدأ و مقصد آن که حجاز بود از میان منازلی می گذشت که هر کدام نام مشخصی داشت و این قبیل کتابها به شرح مسیر و منازل میان راه می پرداختند.

برخی از این مسیرها بسیار مهم بوده و در طول هزاران سال مورد استفاده حجاج و تاجرانی بود که از این مسیرها عبور می کردند.

برای نمونه راه کوفه به سمت مدینه یا مکه یکی از مسیرهای بسیار شناخته شده است. در مسیر مکه به کوفه بود که امام حسین علیه السلام آن راه را طی کرد اما در چند منزلی کوفه به دلیل فشار سپاه کوفه مسیر را به سمت کربلا تغیییر داد. این مسیر برای کاروان های حج معمولا یک ماهه طی می شد. در دوره قاجاری به این راه، راه جبل گفته می شد.

در یکی ازمنازل میان راه مدینه به کوفه است که منطقه ربذه قرار دارد. جایی که ابوذر تبعید شد و درگذشت و در همان ایام کاروانی بر سر جنازه وی رسید و عبدالله بن مسعود بر وی نماز خواند.

یکی از مهم ترین راه ها راه شام به مدینه و از آنجا به مکه است که منازل زیادی دارد. بخشی از این مسیر را پیامبر در جنگ تبوک هم طی کرد و آثاری از آن حضرت برجای مانده است.

راه یمن به مکه نیز یکی از راه های پر رفت آمد است. جز آن که حجاج یمنی از چندین مسیر این راه را طی می کردند. برخی نیز با کشتی راه را طی کرده در بندر جده یا ینبع پیاده می شدند.

اطلاعات مهم مربوط به راه ها در سفرنامه های حج آمده است. بر ای مثال ابن بطوطه در قرن هشتم شرحی از مسیر حجاج مغربی به دست داده است. در روزگاران قدیم کسانی که از اندلس یا مغرب عازم حج می شدند برخی راه دریایی و برخی راه زمینی را بر می گزیدند.

عثمانی زمانی که استانبول را تصرف کردند رهبری حج را در اختیار گرفتند. کاروان های حج از استانبول تا مدینه و مکه با شکوه تمام می آمدند. بسیاری از فرهیختگان ترک منازل نامه هایی نوشته و شرح دقیق منازل میان راه و ساعات حرکت و امکانات موجود را شرح دادند. در واقع منزل نامه نویسی یکی از رشته های جغرافیای کهن اسلامی است که در ایران نیز تا حدودی رواج داشت.

سفرنامه ناصر خسرو نیز در شرح راه حج به ویژه مسیر دشواری که از طریق احساء و قطیف و کویت به سمت عربستان می رفت و از آنجا به مکه می رسید به دست داده است.

سفرنامه های قاجاری نیز منبع مهمی برای ثبت اخبار مربوط به راه های حج هستند. بسیاری از زائران دوره قاجاری از طریق انزلی به باکو رفته با قطار یا فرغون به ساحل دریای سیاه و از آنجا با کشتی به استانبول و از استانبول وارد مدیترانه شده از آنجا از طریق کانال سوئز به دریای سرخ و وارد جده یا ینبع می شدند.

زائران جنوبی ایران از طریق بنادر جنوبی وارد خلیج فارس، دریای عمان و سپس اقیانوس هند شده از طریق یمن و گذر از آنجا وارد دریای سرخ شده به جده یا ینبع می رفتند.

زائران هندی نیز از بمبئی یا بندر سورت و دیگر بنادر با کشتی راه طولانی اقیانوس هند، دریای سرخ را طی کرده به حج می آمدند.

کتاب راه حج شامل دو بخش است.

بخش اول کلیات که شامل شرحی از راه های حج و متونی است که در این زمینه در کتب قدیمی وارد شده است.

بخش دوم سفرنامه ها و راه حج است که شرحی از بسیاری از سفرنامه های مشهور به دست داده شده و توضیحات آنها در باره راه ها ارائه شده است.

گفتنی است که در پایان کتاب 38 نقشه رنگی مربوط به راهی که هریک از این مسافران پیموده اند با تعیین مسیر رفت و برگشت با دو رنگ متفاوت چاپ شده است.

این اثر در 760 با قیمت 18500 تومان در نسخ محدودی توسط انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (زیتون سبز) انتشار یافته و به مناسبت فرا رسیدن ایام حج توزیع شده است.