معرفی کتاب

مرکز بررسی اسناد تاریخی مجلدات تازه ای از اسنادی که ساواک زحمت جمع آوری آن را کشیده منتشر کرده است. واقعا اسناد خوبی است و حیف بود که منتشر نشود. <?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

دو مجلد در باره مسجد هدایت است و یک مجلد مربوط به مسجد جلیلی.

مسجد هدایت در خیابان جمهوری از مساجد انقلابی کهن است که طی چند دهه از اواخر دهه بیست تا انقلاب نقش مهمی در روند انقلاب اسلامی داشت.

بر اساس اسنادی که منتشر شده و بیشتر آن حاوی برنامه های مذهبی ارائه شده در آن و عمدتا سخنرانی منبرهایی است که در آنجا سخن می گفتند، می تواند سیر فعالیت این مسجد را در طول این چند سال به ویژه از حوالی سال 40 تا 57 به دست آورد.

امامت مسجد مزبور در اختیار آیت الله طالقانی بود اما هر بار که ایشان به زندان می رفت یا ممنوع المنبر می شد، سخنرانان دیگری در این مسجد و بیشتر شب های جمعه سخنرانی داشتند.

طبعا به دلیل موقعیت مسجد و برنامه هایی که از اول داشت، معمولا از سخنرانانی دعوت می شد که روال خاصی در سخن گفتن داشته و موضوعات ویژه ای را که عمدتا اجتماعی و تاریخی و فرهنگی بود مد نظر قرار می دادند.

در دوره هایی که آیت الله طالقانی در زندان بود، به ویژه سالهای 44 – 46 بیشتر آیت الله سید ابوالفضل زنجانی منبر می رفت و تلاش می کرد تا منبرش آرام تر باشد. وی یکی از روحانیون روشنفکر تهران بود که در این منبرها به صراحت نه فقط از قمه زدن و زنجیر زدن که از سینه زنی هم انتقاد می کرد. بیشتر تکیه وی روی مطالبی بود که خرافه می دانست و سعی می کرد نوعی دین عقلانی را ارائه دهد.

با توجه به این که بسیاری از آنچه این سخنرانان گفته اند هیچ گاه توسط خود آنان نوشته نشده است، این گزارش ها می تواند روال عمومی بحث های ارائه شده و نیز نقطه نظرات آنان را نشان دهد.

یکی از سخنرانان عمده در دوره هایی که آیت الله طالقانی ممنوع المنبر بود، مرحوم باهنر بود که وی هم در باره جاهلیت و مسائل فرهنگی و یک دوره نیز مباحث اقتصادی مطالبی را بیان کرده که خلاصه آنها در این اسناد گزارش شده است.

البته گزارشگران ساواک که اغلب دو نفر و حتی بیشتر بودند و مطالب را می نوشتند، بیشتر روی مسائل سیاسی یا شبه سیاسی حساسیت داشتند و چندان به مسائل دیگر توجهی نمی کردند مگر آن که در نتیجه گیری به نوعی به مسائل اجتماعی معطوف باشد.

شب های چهارده و پانزده خرداد 42 سخنران مسجد هدایت ، آیت الله مکارم شیرازی بود که سخنان تندی علیه حکومت اظهار کرد. (مسجد هدایت، 1 / 179)

از مسجد مزبور از این زمان تا اواخر سال 44 گزارشی در دست نیست که به احتمال برنامه های سخنرانی تعطیل بوده است.

هاشمی رفسنجانی هم سخنرانی بود که گهگاه در آنجا منبر می رفت. سخنرانی وی در 27 / 9 / 47 در باره فلسطین بود که ضمن آن از پیروزی الجزایر نیز سخن گفت و آخرش گفت: شما نیز می توانید بدین وسیله پیروز و از دست استعمارگران رهایی یابید (مسجد هدایت^ 1 / 414).

مقایسه سخنرانان نشان می دهد که هیچ کس صراحت لهجه آیت الله طالقانی را نداشته و ایشان تقریبا بی پرده و صریح به انتقاد از اوضاع می پرداخته است. مسائل اخلاقی جامعه به طور عمده، استبداد و نبود آزادی و انتقاد از بسیاری از سیاست های جاری، از مسائلی است که به خصوص آیت الله طالقانی در طول سالهای 41 – 43 مطرح می کرد تا آن که به زندان افتاد.

مروری بر سخنرانی های آیت الله طالقانی می تواند مطالبات ایشان را به عنوان یک چهره انقلابی در آن سالها نشان دهد. علاوه بر آن که می تواند دیدگاه های وی را در زمینه های مختلف توضیح دهد. مباحث زیادی در فرمایشات وی در باره مسائل مربوط به زنان وجود دارد که گرچه نمی توان دقیقا به آنچه گاه مأموران ساواک گزارش کرده اند استناد کرد، اما به هر حال، حاوی نکات تازه ای است. از جمله مخالفت با حق رأی زنان که گاه با استناد به قانون اساسی و گاهی هم با توجه به برخی از استدلاهای اجتماعی مطرح می شد.

سخنرانی های آیت الله طالقانی در سال 50 نیز شدید است و از این که دایما تحت کنترل است گلایه دارد. این که روحانیون مبارز را گرفته و زندانی می کنند، مورد تأکید اوست:

روز 20 / 8 / 50: سید محمود طالقانی سخنرانی نمود و اظهار داشت: کسی نیست از این احمقها بپرسد که ما آخوندها چه می خواهیم؟ آیا طالب مقام هستیم یا دنیا؟ از اینها گذشته، یک آخوند چه می تواند بکند که این قدر مزاحمت تولید می کنند. فقط باید بگویم که این جلادان و رشوه خواران از اعمالشان می ترسند که ما آنها را رسوا می نماییم. (مسجد هدایت، ج 2، ص 308).

در این کتاب به قدری از این قبیل جملات و توضیحات و دیدگاه ها وجود دارد که حد و حصر ندارد. ای کاش بر اساس این دو جلد و همین طور اسنادی که در پرونده خود آیت الله طالقانی بوده است، مطالب سخنرانی ها دسته بندی و موضوعی می شد. در این صورت می توانست به فهم دیدگاه های آیت الله طالقانی و همین طور دیدگاه هایی که انقلابیون پیش از انقلاب داشتند، به خوبی پی برد.

از دیگر سخنرانان این مسجد حجت الاسلام علی اصغر مروارید بود که او نیز کلیاتی در باره نظامات اجتماعی اسلام بیان کرد. وی نیز سخنرانی به نسبت تند بود که همراه با طعنه مسائلی را مطرح می‌کرد و بالاخره هم تبعید شد.

در بیشتر شبها، گزارشگران ساواک اسامی چهره های شناخته شده حاضر در مسجد را ثبت می کردند که از آن جمله سحابی و بازرگان و احمد رضایی و عده ای دیگر هستند.

برنامه های این مسجد به طور معمول هماهنگ با برنامه های مسجد جلیلی یکی دیگر از مساجد انقلابی بود که آقای مهدوی کنی در آنجا فعالیت داشت. البته از حوالی سال 47 حسینیه ارشاد مطرح شد و نسل جدید مذهبی و دانشجویان بیشتر به آن مکان می رفتند.

برای داشتن اطلاعات بیشتر در باره مسجد هدایت باید به کتاب تاریخ شفاهی مسجد هدایت هم که آقای امجدی آن را تدوین کرده وبخشی از این اسناد هم در آن بکار رفته مراجعه کرد. در آنجا آمده است که سالهای پنجاه هم مدتی آقای معادیخواه در مسجد مزبور سخنرانی داشته است.