معرفی کتاب

شهر مکه از شهرهای پرتاریخ است، شهری که صدها مجلد کتاب در ادوار مختلف در تاریخ و جغرافیای آن نوشته شده است. دلیل آن نیز جنبه دینی این شهر وا عتبار آن نزد مسلمانان در همه ادوار تاریخ اسلامی است.
یکی از کهن ترین آثار تاریخی در باره این شهر اخبار مکه ازرقی و دیگری اخبار مکه فاکهی است که در نوع خود و میان تواریخ محلی بسیار پرمطلب و شگفت‌اند.
تألیف در تاریخ مکه یکسره ادامه دارد و در قرون هشتم تا دهم به اوج خود می رسد. بعد از آن نیز باز آثار بیشماری نوشته شده است.
در دوران جدید کتاب التاریخ القویم از آثار بسیار پرحجم و پر مطلب بود که محمد طاهر کردی نوشت و منتشر شد. اما پیش از آن، اثر برجسته همین افادة‌ الانام است که مؤلف آن در سال 1365 ق درگذشت و کتاب تا به امروز منتشر نشده بود.
نویسنده عبدالله غازی از ساکنان مکه است که پدرش هندی و اهل پنجاب بود و پس از آمدن انگلیسی ها به مکه آمد و مقیم شد. در واقع نود درصد مردم مکه مهاجر هستند و این خاندان هم از زمره همان مهاجرانند.
تحصیلات وی در مدارس مکه بوده و به تدریج تمامی کارهای علمی خود را متمرکز در نگارش این اثر کرده و کتابی بسیار مفصل و غنی در این زمینه فراهم آورده است.
بنده زمانی که کتاب تاریخ مکه احمد سباعی را ترجمه می کردم (سال 86 توسط نشر مشعر منتشر شد) متوجه اهمیت این کتاب شدم، زیرا حجم زیادی از اطلاعات آن از نسخه خطی این اثر بود. بعدها مترصد بودم که چاپ شده است یا نه. خبر دار شدم که عبدالملک بن دهیش مشغول تصحیح این کتاب است. وی مصحح کتاب اخبار مکه فاکهی نیز هست. امسال در عمره دریافتم که چاپ شده و نسخه ای از آن را که در هفت مجلد است تهیه کردم.
مصحح در آغاز شرح حالی اجمالی از مؤلف به دست داده، سپس شرحی از تواریخی که برای مکه نوشته شده آورده و آنگاه به معرفی کتاب پرداخته است.
افاده الانام تاریخ مکه از قدیمی ترین ادوار تاکنون است اما اهمیت این اثر به دلیل توجه خاص و گسترده ای است که به رویدادهای مکه از اواخر قرن سیزدهم و اوائل قرن چهاردهم هجری دارد. این دوره ای بس مهم در تاریخ مکه است و وی با تمام وجود تلاش کرده است تا رویدادهای این دوره و اسناد مربوط به آن را دقیق و مفصل ثبت کند. بنابرین این اثر را باید به طور عمده تاریخ سیاسی مکه در دوران معاصر مؤلف نامید. بخشی از این دوره، در تغییرات سیاسی مهمی است که از زمان انحلال عثمانی ها، پدید آمدن دولت شریف حسین و روی کار آمدن وهابی ها به رهبری ملک عبدالعزیز روی داده است. ا زمجلد چهارم، تاریخ مکه از سال 1202 آغاز شده و از ص 79 آن از امارت شریف حسین که آن زمان زیر نظر عثمانی بود، بحث دنبال می شود. در این مجلد و مجلدات بعدی، عمدتا تاریخ سیاسی مکه همراه با ارائه صدها سند که غالبا فرامین و احکام و تلگرافات رد و بدل شده از مکه به استانبول و نقاط دیگر است، بحث دنبال می شود. انعکاس رخدادهای جریان مشروطه خواهی در عثمانی در مکه از مسائل مورد علاقه مؤلف در این کتاب است.
اما در بخش تاریخ کهن مکه نیز کار وی گردآوری تفصیلی از تمامی متونی است که تا آن زمان در اختیار وی بوده است (181 اثر) بنابرین وقتی بحث موضوعی به میان می آید تمامی آنچه در این باره در متون بوده کنار هم قرار گرفته و علاوه بر آن وی اشاره ای هم به آنچه در زمان حاضر در این باره ، بیشتر موقعیت های جغرافیایی، به دست می دهد.
در لابلای مطالبی که در باره تاریخ مکه در قرن سیزدهم ارائه شده است، اطلاعات فراوانی در باره حج گزاری، شمار حجاج، مسائل و رخدادهای مربوط به حج، آداب و عادات و مسائل مالی و غیره درج شده است. وی تلاش کرده است تا از همه منابع ممکن اخباری در این زمینه به دست آورد. بارها و در نقاط مختلف بنده اشاره کرده ام که بخشی از تاریخ مکه و مدینه در سفرنامه های ایرانی است که متأسفانه مورخان مکه به دلیل بیگانه بودن با زبان فارسی از آن بی خبرند. در این کتاب گهگاه اطلاعاتی در باره ایرانیان نیز وجود دارد. برای مثال به نظر می رسد به رغم سال 1343 که از ایران زایری به مکه نرفت (در آن سال 100 هزار از نجد و تنها 7 هزار از دیگر بلاد حج بجای آوردند) در سال 1344 بعد از تسلط وهابی ها، حجاج ایرانی به حجاز رفتند که ریاست وفد ایرانی را غفار خان و عین الملک (پدر هویدا) داشت. (افادة‌الانام:‌ 5/83).
از اواخر مجلد پنجم بحث از جغرافیای مناطق جزیره العرب آغاز شده و در مجلد ششم بحث مفصلی در باره راه حج آمده است. شرحی ازتاریخ جده و طایف نیز در انتهای این مجلد آمده است. مجلد هفتم کتاب فهارس شش جلد قبلی است.
بدون تردید انتشار این اثر انقلابی در حوزه مکه شناسی پدید خواهد آورد و ما را با حجم بسیار گسترده ای از اطلاعات روبرو خواهد کرد. تاریخ خاتمه تألیف کتاب 1349 هجری قمری است.