معرفی کتاب

یکی از کهن ترین نشان های تمدن اسلامی بیت الحکمه در بغداد است که برای مدتی حدود صد سال از زمان منصور تا متوکل نامش به عنوان یک مرکز مهم فرهنگی در جهان اسلام می درخشید و بعدها نیز یاد آن به عنوان مرکزی علمی و فلسفی الهام بخش تکاپوی های علمی و ترجمه ای در دنیای اسلام بود.
این مرکز که با حمایت منصور پدید آمده بود در جریان غلبه حدیت گرایی زمان متوکل فلسفه وجودیش را از نظر حکومت از دست داد و به احتمال از میان رفت. این هم که گفته شود منصور بیت الحکمه را درست کرده دقیقا درست نیست اما این که او نخستین بار به جمع آوری کتب فلسفی و یونانی پرداخت شواهد فراوانی دارد.
باید این حرکت در دوره هارون شدت گرفته باشد و البته بیشترین نام در این باره متعلق به مآمون (م 218) است.
بیت الحکمه نخستین نشانه توانایی اسلام برای گرفتن فرهنگ های بیگانه و تحلیل آن در فرهنگ اسلامی بود. البته برخی به آن خوشبین بودند و برخی بدبین وتاکنون نیز این داستان ادامه دارد.
در این باره تاکنون مقالات و کتابهایی نوشته شده و یکی از آخرین آنها پژوهش تازه ای است که استاد عبدالجبار ناجی، مورخ برجسته و معاصر عراقی انجام داده است.
گفتنی است که هم اکنون نیز مرکزی پژوهشی به نام بیت الحکمه در عراق فعال است که استاد ناجی مسؤولیت بخش تاریخ آن را بر عهده دارد و مجله الدراسات التاریخیه را منتشر می کند. این نشریه تاکنون 20 شماره منتشر شده و آخرین شماره آن ویژه نامه سیره نبوی است. از استاد ناجی کتابی نیز با عنوان علی و معاویه در روایات کهن اسلامی در سه قرن نخست اسلامی منتشر شده است.
اما فصول کتاب بیت الحکمه به این شرح است:
فصل اول: بیت الحکمه عباسی، نامگذاری و موقعیت تاریخی آن در بغداد (که به نظر ایشان محلی که در حال بیت الحکمه است، در نزدیکی همان محل کهن بوده است).
فصل دوم: تأسیس بیت الحکمه ، بخش های علمی و اداری آن.
فصل سوم: محصولات علمی و مدارج علمی در بیت الحکمه
فصل چهارم: نقش مستشرقین در انتقال محصولات علمی بیت الحکمه به غرب
فصل پنجم: بیت الحکمه ای نمونه ای برجسته در تاریخ به ویژه در زمینه گفتگوی ادیان
فصل ششم: مورخان، علما و بیت الحکمه در دو بخش: اول ابن ندیم و مخزن بیت الحکمه، دوم آثار علمی علمای بیت الحکمه.
تحقیق وی در باره ابن ندیم و بهره گیری وی از آثاری که در بغداد بوده و به ویژه یادی از از کتابخانه مأمون و دارالحکمه دارد مهم ترین اطلاعات کتابشناسانه ای است که از خزانه بیت الحکمه در اختیار قرار دارد و این بخش از نوشته آقای ناجی بسیار جالب است.
محمد بن موسی خوارزمی که گفته می شود کتابدار بیت الحکمه بوده خود آثار علمی فراوان دارد. بسیاری از دیگر مؤسسان بیت الحکمه وناظران آن نیز از شخصیت های ایرانی بوده اند. کسانی که بیشتر بامأمون از خراسان به بغداد آمدند.
ابوسهل فضل بن نوبخت به عنوان یکی از مدیران بیت الحکمه یاد شده است.
مترجمان بیت الحکمه کسانی بودند که غالبا به فرهنگ های کهن مسیحی – عراقی تعلق داشته از شهرهای موصل و رها و جزایره فراتیه که با فرهنگهای یونانی و سریانی ارتباط داشتند. یکی از مهم ترین آنها اسحاق بن حنین بن اسحاق است که منتقل کننده فرهنگ یونانی و سریانی به عربی است.


یک نکته جالب آن است که بیت الحکمه اصطلاحی است که احتمال می رود به محلی فرهنگی و مدرسی در حوزه ساسانی اطلاق می شده است. بعدها در دنیای اسلام بسیاری از دولتهای دیگر هم مانند دولت فاطمی بیت الحکمه تأسیس کردند.