نویسنده: رسول جعفریان

۴۸ مقاله

مقالات

خلاصه

متن حاضر، خوابی است که ملاصدرا در شب سی ام رمضان 1028 هجری دیده و خودش آن را تعبیر کرده است.

خلاصه

سید حسین عرب باغی (م 1329ش) از روحانیون پر نفوذ ارومیه در دوره رضاشاه است که آرای وی در خصوص تحولات نوگرایانه، به عکس بسیاری از روحانیون وقت، در موافقت با اقدامات پهلوی بود. او از مواضع رضاشاه در باره حجاب، انتقاد داشت اما نسبت به بیشتر تحولات نگاه موافق داشت و در این باره رساله های فراوانی نوشت. این نوشته که بخشی از کتاب «گفتمان تمدن اسلامی در دوره پهلوی» این بنده خداست، مروری بر مواضع اوست.

خلاصه

گزارشی است عبوری و مروری بر سیره نبوی

خلاصه

سالها پیش مقاله ای با عنوان «مسأله حجاب و تأثیر اندیشه های قاسم امین مصری در ایران» نوشتم که در همین مجله (آینه پژوهش شماره 70، 1380) منتشر شد. در اینجا، صرف نظر از آن، دو مسأله را پیگیری خواهم گفت: یکی بالا گرفتن مباحث مربوط به زن در دوره پهلوی اول و برخی از کارهای عربی مصر و عراق که در ایران تأثیر گذاشت. دیگر شرح مفصلی از دیدگاه های فرید وجدی در کتاب «المرأة المسلمه» که در نقد قاسم امین نوشته و سال 1309 به فارسی درآمده است. هدف از گزارش کتاب فرید وجدی، نشان دادن آن است که چطور روش و محتوای استدلال در مسأله حجاب و حقوق زن، از شکل سنتی آن خارج شد، و تحت تأثیر روشهای غربی به سمت و سوی استدلال های اجتماعی رفت. این تغییر، یک تغییر کلیدی در مدل فکر اسلامی در عصر اخیر است. در اینجا ما با استدلالهایی روبرو هستیم که ممکن است برخی از آنها، فصلش گذشته باشد، اما مرور بر تاریخ این استدلالها، ما را با تطور استدلالهایی که در یک قالب کلی می شود از آن با عنوان مرحله ای «کلام جدید» یاد کرد.

خلاصه

اسدالله ممقانی (1264 ـ 1349 ش) از تحصیل کردگان نجف و از شاگردان آخوند خراسانی بود که در جریان انقلاب مشروطه به استانبول رفت، و مدتها در آنجا به فعالیت های سیاسی و علمی مشغول بود. بعدها به ایران برگشت، و در دستگاه قضایی دولت پهلوی تا وزارت پیش رفت. وی دارای رساله مسلک الامام فی سلامة الاسلام و رساله دین و شؤون و طرز حکومت در مذهب شیعه است که رساله اول در سال 1328 ق و رساله دوم در سال 1334ق (و بعدها در سال 1335ش مجددا) منتشر شد. متن رساله دوم، در کتاب متون سیاسی ـ مذهبی در دوره پهلوی (به کوشش این بنده خدا) منتشر شده و این نوشته مقدمه آن در شرح حال وی و گزارش افکار او در رساله دین و شؤون است.

خلاصه

مقاله حاضر یک گزارش تفصیلی از الفاظ فارسی مربوط به طلاق و سوگند در متون فقهی حنفی است. این متون از قرن ششم تا حوالی دوازدهم، در هند و ماوراءالنهر، گاه به فارسی و گاه ترکیبی از عربی و فارسی بود. این مقاله، به الفاظ بکار رفته در این متون برای سوگند و طلاق پرداخته و نمونه ها را بیان کرده است.

خلاصه

نویسنده ضمن پذیرفتن این که سنت اربعین، سنت مقبولی در جامعه شیعه بوده است، ماجرای بازگشت اسرا را به کربلا غیر تاریخی خوانده و بر آنچه در این باره گفته شده مرور کرده است.

خلاصه

این نوشته مروری است بر دیوان اسماعیل فراهانی، طلبه ای که سالهای 1305 تا 1310 ش در قم بود و سپس به اداره ثبت رفت. او طی اشعار خود، گزارش مفصلی از وضعت فرهنگی، دینی، اجتماعی و سیاسی روزگار خود را طی چهار دهه (تا سال 1343 ش) ارائه کرده است.

خلاصه

متن حاضر شامل شش مورد سوال در باره صوفیه از شماری از علمای مشهد، در اواخر دوره صفوی است که مشهورترین آنها شیخ حر عاملی (م 1104) مولف وسائل الشیعه است. در این سوالات، در باره مذمت صوفیه، لزوم طرد آنان، عدم پرداخت زکات به آنها، درس نخواندن نزد آنان و مباحث دیگر سوال شده است. به طور خاص، در باره انتساب کتاب تبصره العوام و حدیقه الشیعه نیز پرسش شده است. عنوانی که در خود نسخه آمده این است: «رساله ای که علمای امامیه در مذمت طایفه صوفیه نوشته اند».

خلاصه

روزنامه مسافرت نیشابور، سفرنامه ای است از سفر یک هفته ای به نیشابور، برای زیارت قبر عطار، امامزاده محروق و فضل بن شاذان، که از هفتم محرم تا دوازدهم این ماه از سال 1343 ق / مرداد 1303 ش انجام شده است. نویسنده ضمن شرح وقایع سفر، گزارشی از مزارات نیشابور و طول راه بدست داده و آگاهی های با ارزشی را ثبت کرده است.

خلاصه

رساله ای است در موضوع اندرزنامه های سیاسی از سال 1136 در چهارچوب ادبیات سیاسی ایرانشهری ـ دینی. نویسنده شناخته شده نیست، اما با توجه به زمان نگارش و ادبیات و محتوا، ارزشمند است.

خلاصه

این مقاله، حاوی یک مقدمه و متن دو رساله است. رساله اول از ملاعبدالرحیم قراباغی در دفاع از نظریه قاسم الارزاق بودن ائمه و دومین رساله در نقد آن از ملاقاسم موغانی است. هر دو از آذربایجان و مربوط به قزن سیزدهم هجری هستند. در این قرن، مجادلات فکری در باره موقعیت ائمه در نظام آفرینش بالا گرفت و در میان آرای رهبران شیخیه نظریاتی که منتسب به غالیان قرون نخست بود، پدید آمد. برخی علیه آنان موضع گرفتند. حاصل آن ادبیاتی است که بخشی را در این مقدمه و دو رساله ملاحظه خواهید کرد.

خلاصه

این متن نسبتا طولانی، مقدمه ای است که برای کتاب سفرنامه سرمایه سعادت نوشته ام. نویسنده ی آن، طلبه ای جوان است که سال 1302 از کربلا به طهران می آید. او متعلق به یکی از خاندان های روحانی آذربایجان با تعلق خاطر به شیخ احمد احسایی است. وی در این سفرنامه می کوشد تا دیدگاه های خود را در باره تمدن و تدین، سازگاری ها و ناسازگاری های آن نشان دهد. در بخش اول، مروری بر خاندان وی، شرح حال او، و در ادامه گزارشی از چند اثر او و از جمله سفرنامه سرمایه سعادت خواهم داشت.

خلاصه

متن حاضر، بیشتر یک یادداشت درسی و کلاسی است که به مناسبت شرحی در باره شکل گیری فرقه های اسلامی ارائه شده است. یک بخش کلیت شکل گیری دو جریان شیعی و عثمانی و ادامه گزارش زندگی حریز بن عثمان رحبی حمصی است که از محدثان عثمانی مذهب است که پس از آمدن دولت عباسی، به تدریج و آرامی تغییر مواضع داده اما اساسا و همچنان عثمانی باقی مانده است.

خلاصه

نوشته کوتاه زیر مروری است بر کتاب جنایات تهمت او که در سال 1334ش منتشر شده است. علامه طباطبائی هم بر این کتاب، تقریظی نوشتند.

خلاصه

این نوشته یادی است از شکل گیری نهضت فهرست نگاری آثار امامیه با محوریت «الذریعه»، نهضتی که به هدف بازشناسی هویت شیعه امامی در اوائل قرن چهاردهم هجری صورت گرفت. شیخ آقابزرگ طهرانی به همراه جمعی این نهضت را بر اساس سنت فهرست نویسی در میان مسلمانان و با هدف نشان دادن جایگاه شیعه در میراث مکتوب اسلامی پدید آوردند. این گزارش برای سخنرانی در شب شیخ آقابزرگ طهرانی در دایره المعارف بزرگ اسلامی (شنبه 26/11/1398) تهیه و همانجا ارائه گردید.

خلاصه

شناخت طبیعت بر پایه علت غایی، شناختی در یک لایه مشخص است، لایه ای که بیش از آن که بکار طبیعت شناسی بیاید، به کار فلسفه می آید. آیا این شناخت و تسلط آن بر طبیعت شناسی رایج در دوره اسلامی، توانسته است کمکی به توسعه علوم طبیعی در دنیای اسلام داشته باشد؟ سیطره نگاه های فلسفی بر علوم طبیعی، و مداخله در آن، چه موانعی را بر سر راه رشد علم در میان مسلمانان سبب شده است. به نظر می رسد این مسأله نیاز به بررسی و کاوش بیشتر دارد. در این نوشتار، تلاشهای طبیعت شناسانه غزالی بر پایه غایت گرایی وی را مرور خواهیم کرد.

خلاصه

ابوحاتم رازی (م 322) ادیبی برجسته و اسماعیلی مذهب است که در کار نگارش کتاب الزینه، خلاقیت ویژه ای بکار برده است. او دانش لغت را در خدمت دین شناسی، فرقه شناسی و مهم تر از همه ارائه یک دستگاه کامل از نظام خلقت، مشتمل بر جنبه های معرفت شناسنانه آن، و نیز شرح کلیدی ترین مفاهیم به صورت یک سلسله منظم قرار داده است. اثری است بی اندازه شگفت. در این نوشتار، دیدگاه های وی در حوزه علم و عقل مورد توجه قرار گرفته است.

خلاصه

سه چهره جاحظ، ابن قتیبه و راغب، هم ادیبان بزرگی هستند و هم در دانش نقد ادبی ید طولایی دارند. پرسش این نوشتار این است: مفهوم علم و فهم علمی در آثار آنها چگونه است؟ چه نسبتی میان فهم آنان از علم، با علم یونانی یا علم دینی هست؟

خلاصه

در این نوشته، از سید جعفر مرتضی به مثابه یک مورخ ـ متکلم یاد می شود، در زمره نسلی از متکلمان شیعه که بیش از همه از مواد تاریخی برای دفاع از تشیع و نقد مخالفان خود استفاده می کردند. سید جعفر مرتضی این کار را در عرصه وسیع تری انجام دارد و موارد فراوانی از اختلافات کلامی را با استمداد از بحث های تاریخی مطرح و در باره آنها اظهار نظر کرد. با این حال، علم تاریخ اسلامی در کنار این کار، توسط وی، توسعه جدی یافت.

خلاصه

یک مرتد نصرانی، در شهر حاجی طرخان، کتابی در نقد قرآن و دفاع از کتاب مقدس در برابر انتقادات مسلمانان نوشته است. این کتاب به گیلان رسیده و محمد ابراهیم استرآبادی از علمای دوره ناصری، نقدی بر آن نوشته و نشان داده است که کتاب مقدس، گرفتار تحریف لفظی و معنوی شده است. پیش از این کتاب «از دربند تا قطیف» را در باره ادبیات انتقادی مسیحی اسلامی ایران دوره صفوی و قاجار منتشر کردیم، اما این رساله را ندیده بودیم. در اینجا، متن کامل آن را که متاسفانه یک نسخه ناقص است، تقدیم می کنم.

خلاصه

صفی فرزند ولی قزوینی، در سال 1087 / 1677 از هند راهی حج می شود و سفرنامه ای کم مانند می نگارد. این سفرنامه، حاوی اطلاعات با ارزش اجتماعی و اقتصادی است. او عالمی شیعه است که در پوشش تقیه این سفرنامه را نوشته و سعی کرده است تا از همه اقوام حاضر در حج، اماکن تاریخی و نیز چگونگی سفر با کشتی از راه دریا، اطلاعاتی بدست دهد. اطلاعات او از حضور یک فرنگی معلم در کشتی و نیز قطب نمای او بسیار جالب و منحصر به فرد است.

خلاصه

متن فرمانی است که شاه سلطان حسین طی آن، خسرو خان گرجی فرزند رستم خان گرجی را به سمت فرماندهی کل قوای ایران تعیین کرده است. این فرمان در شعبان سال 1121 نوشته شده و خسرو خان دو سال بعد، در قندهار کشته شد.

خلاصه

داستان ساختگی آمدن ابولولو به کاشان، تنها داستانی نیست که در قرن های ششم و هفتم ساخته شد، بلکه بعدها نیز قصه های دیگری ساخته شد تا امور چندی را بهم پیوند دهد. این امور از یک سو به سادات و امامزادگان و تشیع، و از سوی دیگر، به برخی از خاندان های برجسته این شهر مربوط می شد. خاندان غفاری در این زمینه، از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. اما بحث زن هم در این میانه اهمیت داشت. یک طرف صفیه خاتون دختر مالک اشتر که طبعا شیعه بوده و گفته اند دست حضرت ابوالفضل را از کربلا به کاشان آورد و دیگری زبیده همسر هارون الرشید، زنی که جایگاه خاصی در رویدادهای عصر و زمان خویش دارد و اینجا به کاشان یا کاه فشان که آن هم داستانی ویژه دارد، ارتباط می یابد. اصل ماجرا، تحلیل دو رساله در شرح حال دو امامزاده این شهر است که گرچه کاملا قصه ای است، اما حاوی مفاهیم مهمی در زمینه مرتبط دادن داستان سادات و تشیع و شهر کاشان و خاندان های این شهر است.

خلاصه

تقابل سنت و تجدد، و تأثیر آن در عرصه های مختلف، از عرفیات گرفته تا شرعیات، یکی از مسائل جدی ما طی نزدیک به دو قرن بوده و هست و به نظرم می رسد همچنان ادامه دارد. این جدال، یکی از سخت ترین جدالها در فرهنگ ایرانی و اسلامی است. در این باره فراوان نوشته شده، اما همچنان و به خصوص در عرصه های جزئی تر، باب تحقیق باز است. بحث خزینه و دوش به یک معنا در صد سال گذشته و به صورتی دیگر در ده سال گذشته، محل یک مناقشه بوده است. در اینجا، مروری بر این جدالها را خواهید یافت.

خلاصه

در میان یک مجموعه شعر هجو، اشعاری در باره راه حج آمده که گرچه سبک و گاه با استفاده از کلمات نازیباست، اما به هر حال برای شناخت راه حج در دوره ای که شماری از حجاج با شتر و برخی از راه دریا و با کشتی می رفتند مفید است.

خلاصه

کتابچه اسلام خالص، اثری از سید محمدعلی مبارکه ای (م 1325ش) است، یک منبری پرکار و نویسنده که در باره مسائل مختلف دینی متناسب و ناظر بر تحولات اجتماعی دوره رضاشاهی و روزگار پس از مشروطه نوشته شده است. این اثر در واکنش به سختگیری نسبت به لباس روحانیت و نیز واکنش علما در رواج لباس و پوشش فرنگی نوشته شده است. آنچه در ادامه می آید، مقدمه ای است که برای این کتابچه نوشته ام.

خلاصه

در این گزارش، با پرده ای از جدال میان تجربه، قیاس، و اشراق در حوزه علم کیمیا، طب و احکام نجومی آشنا می شویم، امری که سرگردانی جدی موجود در آن را همراه با عدم تعریف دقیق از تجربه و قیاس واستدلال و اشراق، و خلط میان آنها میان متفکران اسلامی نشان می دهد، امری که معضل مهم در تاریخ مفهوم علم در تمدن اسلامی است. این گزارش مبتنی بر فصلی از کتاب الشجرة الالهیه از شهرزوری از فیلسوفان اشراقی نیمه دوم قرن هفتم هجری است.

خلاصه

گفتگویی است به ابتکار خبرگزاری حوزه با این بنده خدا. بخشی از سوالات در باره فعالیت های نوشتنی و تعدادی هم در باره فعالیت های کتابخانه ای.

خلاصه

دکتر احمدی، در میان اعضای شورای انقلاب فرهنگی، مردی همه جانبه بود. در تهران و قم. از در راه حق شروع کرد، با شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه داد. به تربیت استاد معارف پرداخت، تربیت مدرس تهران و سپس قم را درست کرد. در تأسیس دفتر همکاری حوزه و دانشگاه فعال بود و عاقبت سمت را تأسیس و تا آخرین روزهای عمرش اداره کرد. او عمرش را نه برای نوشتن، برای تربیت دیگران برای نوشتن و جهت دادن به پژوهشگران برای نگارش های دانشگاهی صرف کرد.