<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

صلح امام حسن (ع): پرشکوه ترین نرمش قهرمانانه تاریخ

نویسنده: شیخ راضی آل یاسین (م 1372ق)

مترجم: سید علی خامنه‌ای

ناشر چاپ اول: آسیا

تاریخ نشر: اسفند 1348ش

تعداد صفحات: 546ص

چاپ ششم:‌ دفتر نشر فرهنگ اسلامی (1386).

باید توجه داشت که بخش مهمی از تاریخ شیعه که ارزش دینی و مذهبی و حتی فقهی بالایی دارد، تاریخ زندگی امامان است که همواره به دلایل مختلف با بی مهری خودی و بیگانه روبرو بوده است. تحریف های عمدی مخالفان،‌ فشارهای سیاسی و ایجاد محدودیت ها فراوان برای جامعه شیعه، ضعف بنیه دانش تاریخ در حوزه های علمی شیعه و عوامل دیگر سبب شده است تا نه تنها بخش عمده ای از متون اولیه از دسترس خارج شود، و کمتر اثر جدی در این حوزه تألیف گردد، بلکه مشتی کتابهای داستانی و سست پایه، ذهنیت تاریخی شیعیان را پر کند و جایی برای پژوهش جدی باقی نگذارد.

این در حالی است که بازیابی تاریخ صحیح شیعه آنچنان که خالی از خرافه و افراط از یک طرف و متکی بر اسناد و مدارک درست تاریخی باشد، نهضتی علمی است که نویسندگان شیعه اعم از لبنانی وعراقی و ایرانی طی نیم قرن اخیر دنبال کرده‌اند. در واقع، در طول نیم قرن اخیر، نویسندگان عرب شیعه در لبنان و عراق گام‌های بزرگی برداشتند؛ گام‌هایی که به تدریج به صورت ترجمه در ایران انعکاس یافت و اندکی بعد روش های نویی را برای پژوهش در این زمینه پدید آورد. در این دوره کم نبودند نویسندگان مسلمان از مصر و عراقی و لبنانی که آثارشان به فارسی ترجمه شد و روی دیدگاه های تاریخی ما در حوزه تاریخ اسلام تأثیر گذاشت. داستان این نهضت علمی حتی در حوزه تاریخ اسلام، داستانی مفصل و خواندنی و برای شناخت مراودات فرهنگی میان ملل مسلمان دنبال کردن آن کاری ستوده است.

یکی از این برگها ترجمه اثری است از یک عالم برجسته شیعه در حوزه تاریخ زندگی امام مجتبی (ع)‌ که به قلم توانای یک روحانی برجسته ایرانی در سال 1348 ش برای نخستین بار چاپ شد، مترجمی که در عین تسلط بر زبان عربی و فارسی، اهل تاریخ و فهم آن بود و این امتیاز مضاعفی بود که توانست ترجمه این کتاب را در قالبی نیکو و پسندیده درآورد و برای یکبار، کاری که نیاز به تکرار و مشابه کمتر دارد، فراهم سازد.

داستان صلح امام حسن (ع) در مقایسه با قیام امام حسین (ع) همیشه نیازمند نوعی تحلیل منطقی و تاریخی برای ارائه یک درک درست از این دو حادثه در ظاهر متفاوت داشته است. به عبارت دیگر، در نگاه ابتدایی، این دو رخداد، متفاوت از یکدیگرند و این امر به ویژه با عقاید مذهبی شیعیان در باره امامان (ع) نقطه ابهامی را پدید آورده است که نیازمند پاسخی روشن و تاریخی است. این که چرا امام حسن صلح کرد و چرا امام حسین قیام.

افزون بر این مورخان مسلمان از یک نکته رنج می بردند و آن است که به رغم انباشتگی آثار پیرامون امام حسین (ع) به چه دلیل توجه چندانی به زندگی سیاسی امام مجتبی (ع)‌ و آن رخداد مهم تاریخی صورت نگرفته است.

علاوه بر اینها، داستان صلح امام حسن (ع) یکی از ایستگاه‌های مهم تاریخ شیعه به شمار می‌آید. شیعیان در مقام مستندات سیاسی – شرعی خود، همان گونه که به قیام حسینی استناد می‌کنند، نیاز به بررسی صلح امام حسن (ع)‌نیز هستند تا بتوانند در شرایط مشابه از آن استفاده و به آن استناد کنند.

در طول یک دهه، دست کم سه کتاب محققان توسط دو محقق عراقی و یک محقق لبنانی نوشته شد. نخست کتاب صلح الحسن (ع) اثر شیخ راضی آل یاسین.

دوم: کتاب حیاة‌ الامام حسن بن علی علیه السلام از باقر شریف قرشی (1973م).

سوم کتاب صلح الامام الحسن از محمد جواد فضل الله.

تا آنجا که بنده آگاهم، اثر اول و دوم به فارسی ترجمه شد. مترجم اثر اول رهبر معظم انقلاب بودند که آن کتاب را در سال 1348ش به دست چاپ سپردند. مترجم اثر دوم مرحوم فخرالدین حجازی بود که آن کتاب را در دو مجلد در سال 1353 ش ترجمه و منتشر شد.

هر دو اثر، از نوع خود از بهترین آثاری بود که در باره زندگی سیاسی امام مجتبی (ع)‌ علیه السلام نوشته شد. البته پیش از آن، هم در عربی و هم فارسی آثاری منتشر شده بود اما قابل مقایسه با این دو پژوهش نبود.

ترجمه اثر مرحوم آل یاسین، زمانی منتشر شد که جامعه ما سخت نیازمند این قبیل پژوهشها بود و با جان گرفتن تدریجی نیروهای مذهبی در جامعه، از این قبیل آثار استقبال می‌کرد.

شیخ راضی آل یاسین، فرزند شیخ عبدالحسین بن شیخ باقر از علما و محققان و مورخان نجف بود که به سال 1314 ق متولد شد و در 15 ذی قعده سال 1372 یعنی درست سال انتشار کتابش «صلح الحسن» درگذشت. وی پیش از آن افزون بر «دیوان» کتابی نیز با عنوان تاریخ الکاظمیه فی القدیم و الحدیث و کتابی با عنوان اوج البلاغه در خطبه های امام حسن و امام حسین (ع) تألیف کرد. اصولا خاندان آل یاسین یکی از خاندان های علمی بزرگ نجف است که نه تنها شیخ راضی بلکه عالمان، فقیهان و مورخان برجسته دیگری هم داشته و دارد. شیخ محمد حسن بن شیخ محمد رضا بن شیخ عبدالحسین یکی از فاضل ترین مورخان معاصر عراق بود که در سال گذشته، پس از انتشار کتاب با ارزش خود در تاریخ زندگی امامان علیهم السلام با عنوان «الائمة‌الاثنی عشر:‌ سیرة و تاریخ» (منشورات الاجتهاد:‌2007) در دو مجلد درگذشت. عزالدین فرزند شیخ راضی نیز از نویسندگان و مدافعان مکتب تشیع است.

به هر روی، برای متن عربی کتاب صلح الحسن در سال 1372ق/1953 توسط استاد بی مانند و انقلابی بزرگ مرحوم سید شرف الدین عاملی مقدمه‌ای عالمانه نوشته شد، مقدمه‌ای که هم شامل اشاراتی در باره مؤلف و هم مروری بر دیدگاه های طرح شده در آن در باره امام مجتبی علیه السلام بود. این مقدمه چندان فاضلانه بود که مترجم فارسی کتاب، با بودن آن دیگر نیازی به شرح و بسط مقدمه خود ندید و همان را با قلم شیوای خود ترجمه کرده و در آغاز کتاب نهاد. نفس توجه مرحوم شرف الدین به این اثر خود گویای اعتباری است که کتاب یاد شده در پرداختن به این موضوع مهم دارد.

مترجم در مقدمه کوتاه خود اشاره کرده است که پیش از ترجمه این اثر «در فکر تهیه نوشته ای در تحلیل موضوع صلح امام حسن بود و حتی پاره‌ای یادداشت‌های لازم نیز گرد آورده بودم؛ ولی امتیازات فراوان این کتاب مرا از فکر نخستین بازداشت و به ترجمه این اثر ارزشمند وادار کرد».

این ایده جالبی است که مع الاسف در بسیاری از اوقات در پژوهشهای جاری مورد بی توجهی قرار می‌گیرد. وقتی اثری محققانه هست که ترجمه شود، و یا مهم تر در همین فارسی، آثاری هست که خلاء پژوهشی در یک موضوع را پر کند، دیگر چه نیازی هست که کسانی وقت صرف کرده و بسا آثار ضعیف‌تر عرضه کنند؟ صد البته،‌ در یک جامعه‌ای که به پژوهش احترام می‌گذارد، کمتر این اتفاق روی می‌دهد.

متن عربی کتاب در 400 صفحه ارائه شده و فارسی آن در 546 صفحه. یکی از دلایل این امر، فارغ از آن که نثر فارسی به خصوص وقتی وظیفه ترجمه را بر عهده دارد، قدری طولانی‌تر از موارد مشابه عربی خواهد شد، چاپ زیبای آن و صفحه بندی و چینش سطور  و  عناوین و سرفصل هاست که حاکی از دقتی است که در چاپ این اثر وجود داشته است.

البته این شرح، مربوط به چاپ نخست کتاب در اسفند 1348 توسط انتشارات آسیا است. بعدها اثر یاد شده را دفتر نشر فرهنگ اسلامی با حذف مقدمه یک صفحه ای مترجم و حروفچینی جدید منتشر شده و حجم صفحات آن به 472 صفحه تقلیل یافته است. این چاپ هیچ مقدمه ای ندارد که نشان دهد آیا مترجم محترم، اصلاحیه‌ای هم در ترجمه داشته‌اند یا نه. به هر روی، چاپ اول بسیار شکیل‌تر و چشم‌نوازتر است.

متن ترجمه، نشان می‌دهد، مترجم از قلمی رسا و توانا برخوردار بوده و به خوبی از کلمات و تعابیر برای رساندن مقصود بهره برده است. در واقع، در این ترجمه، هم امانتداری شده و هم حرمت زبان پارسی پاس داشته شده و به هیچ روی، یکی فدای دیگری نشده است.

نویسنده متن عربی، به تناسب زمان نگارش، متنی از سو محققانه و از سوی دیگر ادیبانه نوشته است. او خود شاعر بوده و دیوان داشته و این اثر نیز در زمره آخرین کارهای علمی است. طبیعی است که ترجمه هم نیازمند قلمی ادیبانه بوده و بدون تردید و با توجه به تسلط مترجم به ادبیات فارسی، این کار با روانی و زیبایی هرچه تمامتر به انجام رسیده است.

شاید انتخاب یک عنوان افزوده بر عنوان کتاب، گویای ذوق ادبی مترجم باشد. عنوان صلح الحسن به «صلح امام حسن» ترجمه شده و در عین حال عنوان ادیبانه دیگری ذیل آن با این تعبیر آمده است: پرشکوه‌ترین نرمش قهرمانانه تاریخ.

روشن است که کاربرد قلم ادیبانه برای شرح حماسه های نظامی و نبردهای تند و تیز آسان است، اما در بیان حادثه‌ای که به صلح انجامیده، می‌بایست توانی دو چندان برای تبیین آن با استفاده از جملات و تعابیر به کار برد. این کاری است که هم در متن عربی و هم فارسی به خوبی انجام شده است.

آنچه گفته شد نباید ما را از این نکته غافل کند که نویسنده، محققانه از متون تاریخی بهره گرفته و با رعایت اصول پژوهش کار بررسی این مقطع از تاریخ شیعه را به انجام رسانده است.  نقل یک بند این کتاب می تواند دقت مورخانه و همزمان نثر زیبای مترجم را نشان دهد:

بعدها که ساده‌دلی و سطحی‌نگری بلای جان مورخان شد، و در هرآنچه از تاریخ اسلام فراهم آوردند اثر گذارد، این افسانه‌ی ساختگی نیز رنگ حقیقت و واقعیت گرفت. گروهی که در اقلیت بودند زبان از یاوه‌‌گویی نگاه داشتند، ولی بعضی پا را از حقیقت فراتر نهاده و دچار خبط و آشفته‌گویی شدند که گفتند حسن، خود نیز صریحا به بیعت اعتراف کرده است! (ص 372).

بدون تردید باید گفت این اثر همچنان اثری ارجمند و محققانه در باره این مقطع از تاریخ شیعه بوده و پاسخگوی بیشتر پرسشهایی است که بسا در این زمینه در اذهان جوانان و دوستداران تاریخ اهل بیت (ع) پدید آید؛  اما به نظر می‌رسد این کتاب تاکنون آنچنان که باید و شاید به صورت مردمی توزیع نگشته و در انحصار نویسندگان خاص باقی مانده است. این مظلومیتی مضاعف برای امام مجتبی علیه السلام است.

رسول جعفریان

 12 اردیبهشت 1387