اندر تعریف صحیفه پنجم از کتاب صحائف العالم

صحائف العالم یک اثر دایرة المعارفی از فروغ اصفهانی فرزند بهجت (تبریز 1223) و از همراهان عباس میرزا و فرزندش فریدون میرزاست، که به عربی و فارسی در موضوعات مختلف نوشته است. (در باره فروغ الدین اصفهانی بنگرید: مجمع الفصحاء، 5/1215 ـ 1216). نسخه ای که از (بخشی از) این کتاب در اختیار بود (صحائف العالم، نسخه مجلس،  259 «خویی» ص 33 ـ 35) شامل صحیفه پنجم کتاب و «در بیان ملل و ادیان مختلفه و بیان اصول و فروع ملت ناجیه اسلامیه» است. دفتر اول (از صحیفه پنجم)، دو باب دارد. باب اول «در بیان ملل و ادیان مختلفه» و  «باب دویم در بیان ملت اسلام  مذاهب منشعبه از او». در باب اول از یهودیه و عیسویه و دیگر ادیان قبل از اسلام سخن می گوید. سپس، باب دوم در باره ملل اسلامی آغاز شده و همان ابتدا یادی از سید کاظم رشتی دارد که مطلبی «در یکی از رساله های خود می گوید» و او عینا آن را نقل می کند. نویسنده در یادکرد از فرق اصلی، از هفت فرقه اند یاد کرده و به تعریف هر یک از آنها می پردازد: معتزله، جبریه، صفاتیه قدریه، خوارج، مرجئه، وعیدیه، شیعه. تعریف هر یکی در دو سه سطر دنبال می شود و در باره شیعه در صفحات 41 به بعد، به همان سبک، شرحی ارائه می گردد. اینها، فرقه هایی هستند که در اصول با یکدیگر اختلاف دارند. و اما در فروع، بحث را از ص 44 آغاز کرده، از دو دسته مجتهدین و اهل اخبار یا اصحاب الاحادیث آغاز می کند. ضمن بحث از اهل تسنن از فرقه «چهاریاری» یاد کرده از عناوینی مانند ناصبی و رافضی شرحی می دهد. (ص 46). به مناسبت از مناظرات یاد کرده و متن رساله حُسنیه را در اینجا می آورد. (ص 47 ـ 59). سپس از اصحاب رأی و اجتهاد سخن گفته به اختصار از مذهب حنفی و شافعی یاد کرده است. بعد از آن از «علمای متأخرین شیعه» یاد کرده از مقدس اردبیلی و شیخ بهایی و جناب میرزا ابوالقاسم قمی، و شیخ المشایخ شیخ احمد احسایی [و پیداست که دلبسته او سید کاظم رشتی است] یاد کرده، اما می افزاید: «لکن در این عصر رجوع علما و مجتهدین غالب به تصانیف دو نفر از متبحرین متأخرین است که اغلب کتب آنها در دار الطباعه انطباع یافته در دست خواص و عوام انتشار دارد. اول آخوند ملامحمد باقر مجلسی» که فهرستی از تألیفات او بدست می دهد (ص 60). عالم «دویم، آخوند ملامحسن المتخلص بالفیض الکاشانی» است که «خود ایشان رساله در بیان تفصیل کتب مولفه خود نوشته، بعبارته ایراد می شود تا این که طالبان هر مطلبی، به تفصیل کتب ایشان از قرار این فهرست ها رجوع نمایند». سپس عینا رساله او را در فهرست تألیفاتش می آورد. (تا ص 74).

مولف، سپس اشاره ای به مسأله ریاضت دارد و آن را وسیله ای برای وصل کردن «وجود ظلمانی خود» به «مقام نور الانوار اعلی علیین» دانسته است. همزمان از اهمیت اجتهاد، و نیز تقلید برای کسی که «مستضعف» است سخن گفته، از کسانی که از «شریعت» فاصله گرفته اند، نکوهش می کند. (ص 75). در اینجا، به مناسبت به نقد صوفیان پرداخته چند حدیث، از محدثان از جمله احادیث نقل شده در حدیقة الشیعه می آورد.  (ص 76). این قسمت کتاب طولانی است. تبصرة العوام هم منبعی برای برخی مطالب ضد صوفیان است و او کتاب را به سید مرتضی رازی نسبت می دهد. بعد از آن از سلسله صوفیه یاد می کند و برخی از باورهای آنان را می آورد. (ص 79). یکی از باورها را این می داند که «شخص سالک بعداز حصول مرتبه وصول، تکلیفات شرعیه از او ساقط می شود». (ص 83). بخشی از سهام مارقه را که از «شیخ علی کوچک صاحب کتاب در المنثور از نواده های شهید ثانی» می داند، علیه صوفیه نقل می کند که حکایتی است که برای او در سفر به دمشق پیش آمده است. (ص 84).  مطالبی هم در این باره از علامه حلی از کشف الحق، و نیز سید مرتضی رازی! در تبصرة العوام می آورد. (ص 85). انتقاد از این سخن متصوفه است که «اذا ظهرت الحقائق بطلت الشرایع». عبارتی از گلشن راز، و همین طور شعری از ملای رومی که اشتباهی را متوجه حضرت موسی (ع) می کند، و نیز سخنی از عطار در «جوهر ذات» محل انتقاد او قرار می گیرد. (ص 87).  از جمله «تعشق این جماعت است با پسران امرد» (ص 89). وی مطالبی از مناقب العارفین که «تألیف یکی از معتقدان ایشان» است نقل و به عنوان گواه خود بر عقاید نادرست صوفیه ذکر می کند. (ص 93). شماری از کلمات مشایخ صوفیه را علیه رافضه به عنوان گواه ضد شیعه بودن آنان آورده است (ص 99). منبع وی کتاب تنبیه الغافلین از ملامحمود بن محمدعلی بن محمد باقر مجلسی است. (ص 99). مولف در اینجا، می گوید، اگر «کلام جمیع علما را اگر تفحص نمایی هیچ کدام خالی از ایراد و تعرض عقلا نیست». سپس برخی از مطالب فلسفی و... شماری از علما را نیز که منافی با توحید است نقل کرده است. از جمله مطلبی سید مرتضی، شیخ  طوسی، ملااحمد اردبیلی در حاشیه خفری، مجلسی در صراط النجاة،  آقا جمال خوانساری در حاشیه بر حاشیه قدیم، و آخوند ملااحمد نراقی در کتاب مشکلات العلوم که در باره معاد مطلبی دارد (ص 101). حتی «آخوند ملامحسن کاشانی مطالبی در الکلمات المکنونه دارد که ظاهر آنها خلاف ملت و شریعت است». (ص 102).  اعتقاد شیخ صدوق به سهو النبی را هم به عنوان مثال دیگر آورده است. همین طور مطلبی از شیخ بهاءالدین محمد عاملی در منظومه نان و حلوا که اگر معنای حقیقی را مراد کرده باشد، «مجسّمه است و کفر». یا آنچه در باره «تعشق» گفته است «کل من لم یعشق الوجه الحسن» (ص 103).

راه درست چیست؟ نویسنده می گوید: سه طریقه است، طریق اولی، طریق متشرعه است، و در تعریف آن مطالبی از قدوة العلماء السالکین حاجی سید کاظم رشتی می آورد (ص 104). این متن بسیار مفصلی است شامل عقاید و اخلاق و بحث از امام زمان (ع) و علائم ظهور که تا صفحه 167 ادامه دارد. پس از آن طریقه متفلسفه است در سه بخش تهذیب اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن (ص 167). این بحث تا پایان صحائف العالم در صفحه 196 تمام می شود. ظاهرا از طریقه سوم بحثی نشده است. این اثر را می توان به عنوان نمونه ای از کتابی که در این دوره در باره ملل و نحل نوشته شده، یاد کرد.

چاپ شده در آینه پژوهش، شماره 198 (بهمن و اسفند 1401) ص 263 ـ 265