یادداشتی نفیس در باره هدایای کتابی و ... شاه عباس اول به سلطان مراد در سال 998

پس از مرگ طهماسب در سال984، فرزندش شاه اسماعیل دوم بر سریر قدرت نشست، مردی عصبی و نامتعادل که شمار زیادی از افراد خاندان را کشت. این امر سبب مخالفت قزلباشان با وی شده و  او را در سال 985 کشتند. پس از آن محمد شاه بر تخت نشست، و طی ده سال سطنت صفوی را در موقعیت لرزان اداره کرد، و این در حالی بود که اطراف و اکناف بلاد ایران، مورد تهاجم قرار گرفته بود. در درون دولت صفوی هم میان امرای قزلباش نزاع در جریان بود.

این وضع ادامه داشت تا آن که شاه عباس اول در سال 996 با تلاش علی قلی خان شاملو، بر تخت سلطنت صفوی جلوس کرد و وارث یک مملکت آشفته شد. آن وقت بزرگ ترین دشنمان این دولت، دولت عثمانی بود. سلطان وقت صفوی مراد سوم بود.

پیش از این، سپاه عثمانی در سال 993 به ایران یورش برد و در سال 994 تبریز را گرفت. قاضى احمد قمى خبر از ورود عثمانى‏ها به شهر تبريز داده و اين كه «منابر و مساجد را جهت آن كه بر بالاى آن سب صحابه شده، سوختند». به علاوه «تمامى كتابها كه احاديث و كلام علما بود و به خطوط استادان تحرير يافته بود» آتش زدند. در جانب شرق نیز ازبکها تاخت و تاز می کردند و مشهد را زیر سلطه خود گرفتند.

شاه عباس به اجبار تن به صلح با عثمانی ها داد تا بتواند ازبکها و نیز نابسامانی های داخلی را آرام کند. او پذیرفت آنچه عثمانی ها متصرف شده اند، در اختیار آنان باشد. حیدرمیرزای صفوی را هم به عنوان گروگان به آنان سپرد. (سالها بعد حیدر فرزند حمزه میرزا در مرض طاعون در همان دیار عثمانی وفات کرد [عالم آرای عباسی: 2/ قسمت 1، ص 530]) سرزمین های تصرف شده توسط عثمانی، تنها در سال 1014 زمانی که شاه عباس بر شرق و اوضاع داخل کاملا مسلط شده بود، طی نبردهایی  بازپس گرفته شد.

نوشته زیر روی برگی از یک نسخه خطی عثمانی (که دوستی فرستاد و هیچ خاطرش نبود از چه نسخه ای برداشته) یادآور این توافق است. شاه عباس هدایایی از کتابهای نفیس و جز آن به استانبول فرستاده است. در یادداشت توضیحی ذیل هدایا، آمده است که شاه پذیرفته است تا آنچه توسط عثمانی تصرف شده در اختیار آنها بماند، و شاه عباس از طرف آنها در باقی ولایات عجم حکومت کند! متن این صلح اکنون در اختیار بنده نیست تا این بند را دقیق چک کنم. به هر روی آنچه در این نوشته مهم است، صورت هدایا بویژه کتابهای ارسالی است. در اینجا از شاه عباس به «عباس میرزا» تعبیر شده است. کلماتی بود که نتوانستم بخوانم.

عنوان آن و متن زیر چنین است:

تفصیل سوغات عباس میرزا شاه ولایت مملکت ایران زمین به جانب سدّه سنیه سلطان العرب و العجم سلطان مراد خان ابن السلطان سلیم خان فی اواسط ربیع الاول سنة 998

مصحف شریف کسر مذهب 1 جلد

مصحف شریف مجوهر کوچک 1 جلد

شهنامه فردوسی به خط شاه محمود که ایشان به خط می علی گویند 1 جلد

خمسه نظامی

خسرو شیرین مصور

خورشید و جمشید مصور

مرقّع مذهب

گلستان شیخ سعدی

کلیات اهلی

گلستان شیخ سعدی

بوستان شیخ سعدی

مخزن الاسرار

سفره زربفت

قالیچه زربفت

قالیچه لاجوردی ابریشم قطعه 2

دستار خاقانی ... مذهب ... 3

گنجیه؟ خراسانی  قطعه 3

پادزهر حیوانی در حقه مشبک

مومیای معدنی

اوتاق گردون نطاق مجوهر ستون[؟]

توضیح به ترکی در این باره

بفضل الله سبحانه و تعالی پادشاه عدالت عنوان سلطان مراد خان اکثر ممالک عجمی ضمیمه مملکت عثمانی قلوب بقیه سنی دخی ضبط و تسخیر صددنده ایکن شاه عباس مسند سنیه لرینه عرض عبودیت و اخلاص و باقی قلان مملکتنده طرف عالی لریندن وکالة والی اولمغه جان و دلدن راضی الوب قرنداشی حیدر میرزایی بطریق الرهن ارسال ایتمکله رجاسی خیر قبولده واقع شد.

ترجمه فارسی آن

بفضل الله سبحانه و تعالی پادشاه عدالت عنوان سلطان مراد خان اکثر ممالک عجم را ضمیمه مملکت عثمانی کرد و در صدد ضبط و تسخیر بقیه آن مملکت بود که شاه عباس به مسند سنیه ایشان عرض عبودیت و اخلاص نمود و از جان و دل راضی شد که در مملکت باقی مانده خویش به وکالت از طرف عالی (پادشاه عثمانی) والی باشد. از این جهت برادر خود میرزا حیدر را به طریق رهن ارسال کرد و تقاضای وی خیر قبول واقع شد. (با تشکر از دوستم آقای ارطغرل برای ترجمه).

در اینجا بی مناسبت نیست، سندی را هم که یک محقق ترک در باره سرنوشت یکی از همسران اسیر شده شاه اسماعیل اول در چالدران دیده و در توییتر منتشر کرده بیاورم.

"نفس ینی جه واردار(اسم یک ناحیه است)، در تصرف حمزه نام زعیم، زوج خاتون شاه اسماعیل، حاصل ۲۰۰۰۰"

منبع:

https://twitter.com/EdipUzundal/status/1466430300767072261?t=J26OMsehzLWFjxcducylwA&s=09